Дар бораи Мавлонои Балхӣ муаллифи «Маснавии маънавӣ» ва Девони Шамс рисолаву мақола ва тадқиқоти бешумори мондагоре аз тарафи муҳаққиқону донишмандони ҷаҳон навишта шудааст. Тамоми муҳаққиқин бузургии Мавлоноро ба субут расониданӣ шудаанд ва хостаанд сирри мондагории осори безаволи ӯро боз намоянд.Танҳо дар бораи сирру асрори “най”-и Мавлоно муҳаққиқон чандин ҷилд тадқиқот навиштаанд.

Аммо ҳақиқат ин аст, ки осори Мавлонои бузург чун баҳри паҳноварест, ки ҳар муҳаққиқе ба андозаи кӯзаи дониши тафаккури хеш ба қавли худи Мавлонои Балхӣ:

Аз он дурри маъниҳои рангину сара ба даст меорад. Ва ин баҳри нопайдоканори маънӣ ҳамоно муҳаққиқи амиқандешу жарфнигари худро меҷӯяд, то мазмунҳои тозае аз он берун орад.

Мавлоно Ҷалолуддини Балхӣ шоири навангезу тозапардози ориф ва андешапарвари нотакрор аст. Тозапарварӣ ва навангезиҳои Мавлонои Балхӣ аз андешапарварӣ ва баёни фикрҳои бикри орифонаи ӯ ба вуҷуд омадааст.

Навовариҳои Мавлонои Балхӣ дар Девони Шамс аз суханбозиву сухансозиҳои бадеи маснӯъ иборат нест. Яъне тозакориҳои Мавлоно дар шеър аз тариқи корбасти саноеи лафзиву маънавии шеърӣ ба амал наомада, балки аз тариқи шинохти нави ҷаҳон ва бо диди дигар нигаристан ба моҳияти инсон ва ҳастӣ иттифоқ уфтодааст. Баёни андешаи нав ва дарки дигаргунаи ҳастӣ ба шеъри ӯ тозагӣ бахшидааст.

Аз ин нуқтаи назар аст, ки шеъри Мавлоно хонандаи хешро аз банди қайдҳо ва гирифториҳои деринаи зиндагӣ раҳоӣ мебахшад ва ӯро ба олами номутаноҳӣ пайванд медиҳад.

Чун дид ва шинохти Мавлоно роҷеъ ба зиндагӣ дигаргунаву нав аст, бинобар ин сухани ӯ низ тозаву навидбахш ва вораҳонанда аз маҳдудаи ҷаҳон ва муҳликоти он ба назар мерасад.

Мавлоно тарафдори навгониву навандешӣ дар шеър аст. Шинохти тозаи ҷаҳон боиси пайдо шудани андешаҳои наву бикр шудааст, ки бозтоби чунин андешаҳоро дар ашъори дилангези Мавлоно зиёд мушоҳида менамоем. Ғазалиёти Мавлоно саршор аз андешаҳои бикру тоза доир ба шинохти ҷаҳон ва моҳияти он аст. Рӯ ба тозагӯйӣ овардану ҷонибдори тозапардозӣ будани Мавлоно дар ин ғазали ӯ таҷассум ёфтааст:

Сухани тозаи “ҷигарсӯз ва ҷигарсоза”-и Мавлоно воқиан сухани паёмдору бедоркунанда ва вораҳонанда аз маҳдудаи танги ҷаҳон буда, рӯҳҳои хонандагонро ба олами беандозаву номутаноҳӣ уруҷ медиҳад.

Аз дами ҷонбахши сухани Мавлоно ҷонҳои огоҳу бедор парвариш ёфта, ба олами бепаҳноиву ҷовидонагӣ ҳамроҳу ҳамовоз мегардад. Тозапарвариву тозакориҳои Мавлонои Балхӣ дар шеър аз андешапарварии ӯ зуҳур кардааст. Дар саросари осори Мавлоно радди пои тозабиниву тозасозиҳои ҳунарӣ ва адабии ӯ равшан намоён аст. Мавлоно орифи раббонист, ки хонандаро аз банди муҳликоти нафсонӣ ва касодии ахлоқӣ раҳо мекунаду аз дасташ мегирад ва ба дунёи ҷовиди ҳувиятсози инсонӣ ҳидоят мекунад. Дунёе, ки Мавлоно дар шеъраш барои ҷовидон бунёдгузорӣ намудаву пешорӯи хонанда густурдааст, дунёи меҳру отифаи инсонӣ ва муруввату ҷавонмардист!

Ҳамин тавр, Мавлоно тарғибкунандаи меҳру муҳаббати инсонӣ буда, ҳамаро ба сарвақти худ ба маҷлиси унс даъват менамояд. Пурбасомадтарин вожаҳои ашъори Мавлоно дар девони Шамс вожаҳои биё, биёед, салом, равшанӣ, ид, ишрат, ҷашн, муҳиб, муҳаббат, меҳр, гулзор, субҳ, бедорӣ, шакар, қанд, ширинӣ, ханда, хушнудӣ, лутф, рафиқ, дӯст, ҳамдилӣ, иттиҳод, ягонагӣ, хаёли дӯст ва ҳазорон аз ин даст вожагоне, ки шодибахшу нишотовар буда, иттиҳоду сарҷамъӣ ва ягонагиву осудагии хотир ва болидагии равонии инсонро тарғиб менамояд, ба шумор меоянд. Мавлоно ингуна вожагонро беҳадаф ва ба таври умумигӯӣ истифода накарда, балки ҳадафмандона ва вобаста ба фалсафаи меҳройинӣ ва густариши дӯстиву ягонагии маънавии инсонҳои сайёра ба кор бурдааст.

Бинобар ин Мавлоно шоири иттиҳодҷӯ ва пайвандгари ҷонҳои бедору огоҳ ва ба дӯстӣ моил мебошад ва ҳамеша инсониятро зери боли меҳрпарвару ба гулистон шабеҳи хеш даъват мекунад:

Ин ғазал як намуна аз фалсафаи шодзистӣ ва зиндагии тарабангези Мавлоност, ки инсонро ба сулҳу сафо ва осудагию гулзор мехонад. Мавлонои Балхӣ бар рағми фитнаангезиву нооромиҳои ҷаҳонхоҳони хунмаст мардуми ҳамзамонашро ба паноҳгоҳи амну ороми ҳунарие, ки дар шеър созмон дода буд, ба шодиву нишот мехонад:

Мавлоно дар шеър мазҳабу кеши тозаеро бо номи мазҳаби шиқ ва меҳру ҳамдилӣ тарҳрезӣ намуд, ки он бо номи сулуки “мавлавия” маълуму машҳур аст.

Ва маҳз ҳамин тариқати меҳройинии Мавлонои Балхӣ ӯро водор менамояд, ки ба тамоми замину замон, рӯҳҳои қудсӣ, ошиқони дерин низ салому паёми меҳр ироа намояду онҳоро бо сухани хуш навозад ва ҷаҳонро саршор аз меҳру утуффати ахлоқи инсонӣ намояд:

Калидвожаи меҳварии меҳровару меҳрпарвари Мавлоно ба ҷаҳон ва ба инсони сайёра салом аст. Саломи Мавлоно саломи ошноӣ ва сулҳу садоқату сафову ҳамгироист:

Мавлоно Ҷалолуддини Балхӣ орифи шоир аст ва ормони ҳунарии ӯ дар шеър иттиҳоду ҳамдилӣ ва ҳамбастагии инсонҳост. Мавлоно шоирест, ки дар ҷомиа ғояҳои иттиҳодгару ваҳдатофарро тарғиб намуда, хонандаро ба сулҳу сафо мехонад. Девони Шамси Мавлоно саршор аз ғояи сулҳи кул ва ваҳдату ягонагӣ ва ҳамдилии инсонҳост. Аслан Мавлоно дар «Маснавии маънавӣ» низ аз сулҳу осоиштагӣ ва ваҳдату ягонагӣ қиссаҳои хубу марғуб меорад ва ин мавзӯъ хатти пайванд ва марказии осори ӯро ташкил медиҳад. Ҳамдиливу ҳамзабонӣ ҷавҳари навиштаҳои Мавлоноро муайян менамояд:

Мавлоно иттиҳодгари ҷомиаҳои инсонист. Тарғибгари ғояи ягонагию ҳамдилӣ ва ҳамбастагии инсонҳо будани Мавлоно барои тамоми замонаҳо ва хусусан барои ҷомиаи имрӯзи ҷаҳон хеле муҳим ва саривақтиву ҳаминрӯзист!

Гӯё Мавлонои Балхӣ гирудорҳои ҷаҳонхоҳона ва иттиҳодшикани ҷангҷӯёнаву фитнаангезонаи ҷаҳони имрӯзро пешбинӣ кардаву мардумро аз саросари ҷаҳон ба ҳамдилӣ мехонад!