تاریخ انستیتو 

انستیتوی زبان و ادبیات به نام ابوعبدالله رودکی آکادمی ملی علوم تاجیکستان یکی از اصلی­ترین و مهم­ترین مرکز آموزش و تحقیق زبان و ادبیات تاجیک و همچنین میراث فرهنگی ملت تاجیک است. تأسیس انستیتو پیوند مستقم با تأسیس بخش تاریخ و زبان‌شناسی پایگاه آکادمی علوم اتحاد جماهیر شوروی در تاجیکستان است. 17 مارس 1932، طبق قرار ریاست آکادمی علوم اتحاد جماهیر شوروی در هیئت این پایگاه بخش تاریخ و زبان‌شناسی تأسیس شده است. با این حال، این بخش ماه نوامبر سال 1933 به سروری یِوگِنی ادواردویچ برتلس یکی از  مشهورترین خاورشناسان روس در تاجیکستان به کار شروع کرد. 19 نوامبر 1940، شعبه تاجیکستانی انستیتوی تاریخ، زبان و ادبیات آکادمی علوم اتحاد جماهیر شوروی بر اساس بخش تاریخ و زبان­شناسی تأسیس شد که بخش فیلولوژی آن دارای دو بخش: - زبان، ادبیات و فولکلور بود. سال 1945، به منظور تنظیم و توسعه فرهنگ­های دوزبانه، تخصصی و تفصیلی، بخش فرهنگ­نویسی در انستیتو تأسیس شد. از 4 مارس 1948، ساختار انستیتوی تاریخ، زبان و ادبیات بازسازی شد و بخش‌های پژوهشی به شعبه­‌هایی تبدیل شدند که بر اساس آن هر شعبه دارای بخش‌ها یا گروه‌های پژوهشی جداگانه بود. در مارس سال 1951، با قرار شورای وزیران تاجیکستان، همراه با تأسیس آکادمی علوم جمهوری، انستیتوی زبان و ادبیات به عنوان یک مؤسسه علمی مستقل تأسیس شد که ساختار آن شامل چهار بخش بود: بخش زبان، بخش ادبیات کلاسیک، بخش ادبیات شوروی و بخش فرهنگ. 17 ژانویه 1958، شعبه شرق شناسی و آثار مکتوب آکادمی علوم تاجیکستان بر اساس بخش ادبیات کلاسیک انستیتو تأسیس شد. در اکتبر 1958 به مناسبت هزار و یکصدمین سالگرد بزرگداشت بنیانگذار ادبیات فارسی تاجیکستان، ابوعبدالله رودکی، انستیتو به نام وی نامگذاری شد.

نخستین پژوهش علمی در مورد زبان و ادبیات تاجیکی در دهه 20 قرن گذشته دوران شوروی شروع شد. پژوهش زبان تاجیکی و ادبیات تاجیکی در جریان مباحث تبدیل الفبا به لاتین و زبان ادبی تاجیکی (1927-1930) صورت گرفت. آموزش مسائل سخن­شناسی یکی از وظایف شورای علمی تاجیکستان (1927)، استیتوی تحقیقات زیر نظر ناظرات ()(کمیساریات) معارف تاجیکستان، به ویژه بخش تاجیک­شناسی آن بود.

تا دهه 50 قرن گذشته، تقریباً در تمام بخش­های زبان شناسی تاجیکستان، متخصصان بسیار ماهر پرورش می­یافتند. مطالعه تاریخ زبان و بخش‌های دستور زبان، گویش‌های زبان تاجیکی و تألیف لغتنامه‌های تفسیری و دوزبانه، سبک‌شناسی و تحقیق در نظریه واژه‌شناسی و فرهنگ­نویسی، تهیه فرهنگ‌های عبارت‌شناسی و بررسی مسائل فن شعر، بررسی تطبیقی ​​زبان‌های تاجیکی و روسی، گردآوری و انتشار آثار خلاقیت مردمی، تحقیق در ژانرهای فولکلور، جستجو و آماده­سازی برای انتشار میراث ادبی و تحقیق در مورد خلاقیت جداگانه ادبای دوره­های کلاسیک و جدید تاجیک و مسائل روابط متقابل ادبیات از جمله موضوعاتی بود که برنامه اصلی انستیتو گنجانده شده. در فعالیت علمی–پژوهشی، علمی و تشکیلاتی انستیتو برنامه­ریزی و مداخله در حل مهم‌ترین مسائل فرهنگی جمهوری خاص بود.

کارمندان علمی انستیتوی در حل مسائل سراسری شوروی انستیتوی ادبیات جهان به نام ماکسیم گورکی، انستیتوهای زبان­شناسی و شرق­شناسی آکادمی علوم اتحاد جماهیر شوروی مانند «تاریخ ادبیات ملی شوروی» را در شش جلد (مسکو، 1973-1969)، «رمان در ادبیات ملی شوروی» (مسکو، 1985)، «تحقیق گونه­شناختی زبان روسی-زبان دوستی و روابط قوم­ها و ملت­ها" (مسکو، 1987-1984) سهم داشتند و همچنین آنها آماده و برگزاری سمپوزیوم بین‌المللی «نظم معاصر فارسی­زبانان» (1967) و کنفرانس‌های سراسری اتحاد شوروی و منطقه‌ای «تأثیرپذیری و تعامل فولکلور خلق­های آسیای مرکزی و قزاقستان» (1969)، «جستجوهای ایجادی در ادبیات معاصر تاجیک» (1974)، «صدرالدین عینی و جریان­های ادبی معاصر»، «میرزا تُرسون­زاده و جریان معاصر ادبی»، «مسائل دوزبانی و تکمیل تعلیم زبان روسی» (1984) فعالانه شرکت کردند. انستیتو مسئولیت سازماندهی و برگزاری جلسه سالانه «سالانه عینی» سپرده شده است. تا سال 2017، جلسات علمی «سالانه عینی» بیش از 40 بار برگزار شد که در آن بیش از 450 گزارش علمی، خبر و سخنرانی شنیده و مورد بحث و بررسی قرار گرفت. مطالب این جلسات به طور مرتب در مجموعه «جشن­نامه عینی» منتشر می­شود. یکی از وظایف اصلی انستیتو انتشار آثار علمی و علمی عامه پسند، انتشار دٌردانه­های میراث تاریخی گذشتگان و نمونه­هایی از خلاقیت شفاهی مردم است. انستیتو در سال­های 1986-1951 3 کتاب به تعداد 14 14 جزئی چاپی (224 صفحه) و هم­اکنون 15-12 کتاب در سال منتشر می­کند که حجم عمومی صفحات آن 3200 تا 3520 است.

سال­های 1986-1951، انستیتو 435 کتاب در شهرهای دوشنبه، مسکو و لنینگراد منتشر کرد. مهمترین آثار انستیتو «لغت روسی- تاجیکی» در دو جلد (1934-1933) با مشارکت صدرالدین عینی؛ «نمونه‌های ادبیات تاجیک» (1940، با مشارکت مستقیم و به رهبری صدرالدین عینی)، «لغت روسی - تاجیکی» (1949، 1985)، «لغت روسی - تاجیکی» (1954)، «جمع­بست علمی شیوه­های جنوبی تاجیکی»، در 5 جلد (85-1979)، «دستور زبان تاجیکی» برای مدارس عالی، صرف­ و نحو (جلد 1، 1956، جلد 2، 1963 و چاپ دوم هر دو کتاب  1984-1985)؛ «فرهنگ زبان تاجیکی» از قرن دهم تا آغاز قرن بیستم میلادی، در دو جلد (1969); «آچرک تاریخ ادبیات شوروی تاجیک»، در دو جلد (1957-1956)، چاپ روسی آن در یک جلد - مسکو.، 1961)؛ «آچرک­ها عاید به ادبیات تاجیک عصر دهم تا ابتدای عصر بیستم»، در 12 کتاب (1977-1986)؛ «تاریخ ادبیات شوروی تاجیک»، در شش جلد (جلد 1-2، 4، 6 1977-1986); «کلیات فولکلور تاجیک»، در 35 جلد (جلد 1، 1981)؛ «نشر آکادمیک آثار ابوالقاسم لاهوتی» در شش جلد (90-1987) و... انستیتو «کلیات لاهوتی» را در 7 جلد و «کلیات استاد عینی» را در 22 جلد برای چاپ جدید آمده نموده است.

به منظور پژوهش میراث ادبی شاعران و نویسندگان معاصر، نشر انتقادی و علمی چهره‌های شناخته‌شده ادبیات و همچنین ماندگاری یاد و خاطره بزرگان ادبی در سال‌های مختلف در نزد انستیتو موزه‌های ادبی صدرالدین عینی (1955)، موزه از محمدجان رحیمی (1968)، موزه ادبی محی­الدین امین‌زاده در شهر خجند 1976)، موزه ادبی میرزا تُرسون­زاده (1978)، موزه ابوالقاسم لاهوتی (1980) تاسیس شد.

در 4 فوریه 2011، انستیتو زبان، ادبیات، شرق‌شناسی و میراث خطی به نام رودکی آکادمی علوم جمهوری تاجیکستان بر اساس دو انستیتو علمی-دانشگاهی - انستیتوی زبان و ادبیات به نام رودکی و انستیتوی شرق­شناسی میراث خطی تأسیس شد ولی پس از شش سال دو باره از سال 2017 همانند سابق انستیتوی زبان و ادبیات به نام عبدالله رودکی و جدا از انستیتوی شرق­شناسی و میراث خطی به فعالیت خویش ادامه می­دهد. این انستیتو یکی از مهم­ترین مراکز تحقیق و بررسی زبان و ادبیات کلاسیک و نوین تاجیکی و به طور کلی مؤسسه اصلی مطالعه فرهنگ ملت تاجیک به شمار می­رود. مسئولیت حفاظت از تمامی میراث فرهنگی گذشته و حال بر عهده این موسسه علمی معتبر می­باشد.

از بدو تأسیس انستیتوی تاریخ، زبان و ادبیات در سال‌های مختلف، دانشمندان زیر ریاست آن­را بر عهده داشته‌اند: باباجان نیازمحمداف، پروفسور، دکترای فیلولوژی، عضو پیوسته آکادمی ملی علوم جمهوری (1944-1941)، شریف حسین­زاده، پروفسور (1947-1944)، عبدالغنی میرزایف، پروفسور، دکترای فیلولوژی، عضو پیوسته آکادمی ملی علوم جمهوری (1952-1947)، ملا فاضل­اف، پروفسور، دکترای فیلولوژی، عضو پیوسته آکادمی ملی علوم جمهوری (1958-1952)، خالق میرزازاده، پروفسور، دکترای فیلولوژی (1959-1958)، ناصرجان معصومی، عضو وابسته آکادمی ملی علوم جمهوری (1972-1959)، عبدالقادر منیازاف، پروفسور، عضو وابسته آکادمی ملی علوم جمهوری (2000-1972)، دادخدا سیم­الدین­اف دکترای فیلولوژی، عضو وابسته آکادمی ملی علوم جمهوری (2005-2000)، سیف­الدین نظرزاده، دکترای فیلولوژی (20011-2006)، اکبر تُرسون­اف، دکترای فلسفه، عضو پیوسته آکادمی ملی علوم جمهوری (2015-2011)، سخیداد رحمت­الله­زاده، دکترای فیلولوژی، عضو وابسته آکادمی ملی علوم جمهوری (2019-2015)، ناصرجان سلیم­اف، دکترای فیلولوژی، عضو پیوسته آکادمی ملی علوم جمهوری (2019)، بایمراد شریف­زاده، نامزد علم فیلولوژی (2022-2020)، الآن فرنگیس شریف زاده، مدیر انستیتو، دکترای فیلولوژی (13 ژوئیه 2022) است.

این انستیتو در دوران استقلال بر روی موضوعات مختلف علمی و پژوهشی فعالیت داشته است. در انستیتو شش شعبه: تاریخ ادبیات، ادبیات معاصر، زبان تاجیکی، زبان‌های باستانی و آریایی، فرهنگی­نویسی و اصطلاحات، بخش فولکلور به فعالیت‌های علمی و پژوهشی می‌پردازند. همچنین، در انستیتو پنج گنج نگهداری می­شود: گنجینه لغت و اصطلاحات، گنجینه میراث ادبی، گنجینه از ضبط صدا، گنجینه فولکلور، گنجینه لهجه­شناسی.

.