شعبة زبان تاجیکی

 بخش زبان‌شناسی از نخستین و کهنترین بخش در ساختار انستیتوت زبان و ادبیات به نام رودکی آکادیمی ملی علم های تاجیکستان محسوب می‌شود. این بخش با نام لنگویستیکه بنیاد شعبه تاریخ، زبان و ادبیات در تاجیکستان بوده آکادیمی علم های سابق اتّحاد شوروی  بوده، در آن مسائل گوناگون زبان تاجیکی، گرمّتیکه و لهجه‌ها تحقیق می‌گردید. وظیفه بخش زبان‌شناسی در آغاز سالهای 30-یوم به بعد از تحقیق مسئله‌های صوتیات، گرمّتیکه، تنظیم فرهنگهای دوزبانه، تهیة دستورهای تعلیمی، مسائل املا و غیره عبارت بود، که در این سمت کارمندان شعبۀ مذکور با استفاده از امکانیت وجود داشته در آن دور، به کار تحقیق ادامه‌ داده‌اند. زبان‌شناسان شعبه برابر انجام کار تحقیق در تنظیم کتابهای درسی برای مکتبهای تحصیلات همگانی و دانشگاههای جمهوری نیز نقش مهم گذاشته‌اند. آموزش گرمّتیکة زبان تاجیکی در آن سالها از تألیف کتابهای درسی و دستورهای تعلیمی آغاز گردید. تهیه و تألیف برخی از کتابهای درسی در سالهای اوّل برای مکتبهای تحصیلات همگانی جمهوری دلیل این گفته‌ها می‌باشند:  (بلینیتسکی و حاجیزاده، 1936؛ ارزومناو، نیستیرینکا، 1938، ارزومناو و دیگران ، 1940؛ بقازاده، 1941؛ ب. نیاز‌محمّداو، ل. بزرگزاده، 1941، 1944) و دیگران.

 آخر سالهای 40-م برای آماده و تربیه نمودن متخصصان زبان‌شناس چندی از کارمندان علمی انستیتوت برای تحصیل در اسپیرنتوره و دکترانتوره به مرکزهای علمی مسکو فرستاده شدند. از بین آنها اوّلین شده نامزد علمهای فیلولوژی ب. ن. نیاز‌محمّداو در موضوع «جمله‌های ساده در زبان ادبی حاضرۀ تاجیک» (1948) و آ. جلالاو در موضوع «کتیگوری جمع در زبان حاضرۀ تاجیک» (1956) رساله‌های دکتری و ش. نیازی در موضوع «کلمه‌سازی اسم و صفت در زبان ادبی حاضرۀ تاجیک» (1950) ، م. فاضلاو در موضوع «کلمه‌های تصویری در زبان تاجیکی» (1950) و م. شهاباوه در موضوع «پیوندک تابعکنندۀ «که» در زبان ادبی حاضرۀ تاجیکی» در مسکو رساله‌های نامزدی دفاع نمودند. البتّه، همۀ این کارهای علمی برای به وجود آمدن اوّلین کتابهای درسی مکتبهای عالی همچون مواد علمی و عملی خذمت نموده‌اند.

 از سالهای شصتم به بعد کارمندان شعبه ب. نیاز‌محمّداو، آ. جلالاو،  خ . حسیناو، س. عبدالرّحیماو، ش. رستماو، س. عطا‌الله‌اف اطراف مسئله‌های گوناگون گرمّتیکۀ زبان ادبی یک سلسله اثر و مقاله‌ها تألیف کردند، که برخی از آنها در بخش سینتکسیس بار اوّل به حیث رساله‌های نامزدی مورد تحقیق قرار گرفت. پس از ش. نیازی تحقیق مارفالوژی در شعبه از جانب ش. رستماو ادامه‌ یافت. موصوف اسم را در زبان ادبی مورد آموزش قرار داده، این موضوع را سال 1972 همچون رسالۀ دکتری دفاع می‌نماید. وی در رسالۀ خویش تمام جزئیات این حصّۀ نطق را در اساس مواد زبان ادبی تحقیق و بررسی کرده است.

 همچنین در شعبه به غیر از تحقیق مسئله‌های گرمّتیکه در ساحۀ لیکسیکۀ زبان ادبی از جمله، لیکسیکۀ اقتباسی در مثال کلمه‌های روسی و بین‌المللی یکی از کارمندان ن. شراپاو تحقیقات انجام داده است. باید تذکّر داد، که بخش لیکسیکۀ زبان ادبی و تشکّل آن از عصرها IX-X  تا به امروز از مهمترین موضوع های زبان‌شناسی تاجیک بوده، تحقیق همه‌جانبۀ آن برای تشخیص حالت امروزۀ لغت زبان هم در بخش معنا و هم ساختار واژگان از مسئله‌های مهمّ زبان‌شناسی تاجیک محسوب می‌شود. رویۀ اساسی تحقیقات شعبه اصلاً به آموزش گرمّتیکة زبان ادبی روانه گردیده، مسئله‌های لغت زبان و صوتیات به نقشۀ تحقیق وارد نگردید. تمام دستاوردهای شعبۀ زبان در تحقیق گرمّتیکۀ زبان ادبی هم در مقاله‌ها و هم در اثرهای جداگانۀ کارمندان طی سالهای گوناگون درج گردیده است، که یکی از این دستاوردها تحقیقات جمع‌بستی و فراگیری علمی به نام «گرمّتیکۀ آکادمی زبان ادبی تاجیکی» محسوب می‌شود. گرمّتیکۀ آکادمی در سه جلد (ج. 1، 1985، ج. 2. ، 1986، ج. 3. 1989) تهیه و چاپ گردیده است.

 جلد یکم مسئله‌های فونیتیکه و مارفالوژی را در بر گرفته، در تحقیق باب های آن این دانشمندان اشتراک کرده‌اند؛ مقدّمۀ گرمّتیکه، اسم- ش. رستماو؛ فونتیکه- ت. خس‌کشاو؛ مقدّمۀ مارفالوژی، ندا- ا. میرزایف؛ صفت- ک. شکورافه؛ شماره- ه. کریماو؛ جا‌نشین- ب. سیایف؛ فعل- ن. معصومی، مصدر، صفت فعلی و فعل حال- د. تاجییف؛ ظرف- س. عبدالرّحیماو، پیشایند و پسایند- ر. ل. نیمیناوه؛ پیوندک- ن. بازیداف، حسچه- ا. خلیلاو، ر. غفّاراف.

 جلدهای 2 و 3 به تحقیق سینتکسیس زبان تاجیکی بخشیده شده است. مؤلفان جلد دوّم زبان‌شناسان معتبر س. عبدالرّحیماو (اباره‌های اسمی، شمارگی، جا‌نشین، ظرفی، سراعضای جمله، حال طرز عمل و مقدار و درجه) ، ا. میرزایف (عبارۀ فعلی. علاقۀ کلمه‌ها در عباره و جمله) ، ف. ذکریایف (واحدهای توضیحی، واحدهای طفیلی. مخاطب) ، م. عصمت‌الله‌اف (پُرکننده) ، ب. کمالیدّیناو (جمله‌های سادۀ یکترکیبه) ، س. رحمتاوه (جمله‌های چیده‌اعضا. واحدهای خلاصه کننده. ترتیب کلمه در جمله) ، ش. رستماو (مقدّمه، جمله‌های ساده؛ حکایهگی، سؤالی، امری، خطابی، انکاری. بیانیه. حال. حال مکان. حال زمان. حال سبب. حال مقصد. حال شرط. حال خلاف. اعضاهای استثنایی جمله) ، ر. غفّاراف (معیّن‌کننده) می‌باشند.

 جلد 3 گرمّتیکه به قلم این مؤلفان تعلق دارد؛ ف. ذکریایف (جمله‌های مرکّب. جمله‌های مرکّب پیوست. جملۀ طفیلی)؛ ب. کمالیدّیناو (نطق عیناً و مضموناً نقلشده)؛ ش. رستماو (جمله‌های مرکّب تابع و جمله‌های پیرو معیّن‌کننده، پرکننده، مبتدا، خبر، همراهی، جمله‌های مرکّب سیرترکیب) ، د. تاجییف (جمله‌های مرکّب تابع با جمله‌های پیرو حال).

 جلد 1 و 2 زیر تحریر ش. رستماو و ر. غفّاراف و جلد 3 زیر تحریر ش. رستماو و ب. کمالیدّیناو تألیف شده است.

 از نیمۀ دوّم سالهای هفتاد سه نفر کارمند شعبه ت. وهّاباو، م. رحمتاو در ساحۀ زبان‌شناسی اجتماعی و ا. رستماو در ساحۀ لیکسیکه برای دورۀ کارآموزی و اسپیرنتوره به انستیتوت زبان‌شناسی آ.ع. اتّحاد شوروی ، به مسکو فرستاده شدند. متأسفانه، پس از فوت نابهنگام دو نفر متخصص جوان و از شهر دوشنبه به خارج رفتن ت. وهّاباو تحقیقات در این بخش های زبان‌شناسی در شعبه قطع گردید.

 سال 1992، پس از متّحد ساختن بخش تاریخ زبان با شعبۀ زبان ادبی، شعبۀ تاریخ زبان و زبان ادبی تأسیس داده شد. از سال 1995 شعبه به تحقیق موضوع علمی «مسئله‌های گرمّتیکه و لیکسیکۀ زبان تاجیکی» (پژوهش هم زمانی و تاریخی» آغاز کرد. پژوهش این موضوع به دوره‌های گوناگون تشکّل زبان تاجیکی، بویژه در بخش لغت و واژه‌سازی مربوط بوده، از راه مقایسۀ دوره‌های تشکّل زبان بر اساس منابع خطّی چگونگی تحوّلات معنای واژگان تشخیص و تحقیق کرده می‌شود. تحقیق همه‌جانبۀ این موضوع رشد مستقل زبان تاجیکی را در این حوزۀ تاریخی زبانی، یعنی حوزۀ ماوراءالنهر روشن می‌نماید.

 سال 2000 بنا بر کمبودی متخصصان، شعبۀ لهجه‌شناسی و گروه یغنابی به شعبۀ تاریخ زبان و زبان ادبی همچون بخشهای مستقل متّحد گردانیده شدند. اکنون شعبه دارای بخشهای مستقل تحقیقاتی بوده، در این بخش ها مسائل گوناگون زبان تاجیکی از راه انجام پژوهش های دسته‌جمعی صورت می‌گیرد. چنین روش تحقیق در سطح های گوناگون زبانی جوابگوی معیارهای علم معاصر زبانشناسی می‌باشد.

 امروز هیئت علمی شعبه در آموزش مسائل ایتنالینگویستی زبان تاجیکی، که از مهمترین موضوع های روز به شمار می‌رود، تحقیقات انجام می‌دهد. در تخقیق مسائل ایتنالینگویستی بیشتر به مواد گویش های زبان تاجیکی و سغدی حفظ لغت کهن در این گویش ها توجّه صورت می‌گیرد. یکی از مسائل مهم در تحقیق این موضوع تشخیص لغت سغدی و لغت محفوظ از دیگر زبانهای شرقی ایرانی در گویشهای تاجیکی محسوب می‌شود. وظیفۀ پژوهشگران در تحقیق مسائل ایتنالینگویستی تشخیص ویژگی های زبان تاجیکی و گویشهای آن در حفظ لغت مناطق گسترش زبان تاجیکی و گویش های محلی و تأثیر زبان های شرقی ایرانی به گویش های تاجیکی دانسته می‌شود.

 شعبه تجربه و مهارت علمی پرافیسار و. س. رستارگویوه را به انابت گرفته، از او خواهش کرد، که برنامۀ گردآوری و تنظیم نطق شیوگی را مرتّب سازد. و. س. رستارگویوه چنین برنامه را تنظیم نموده، آن را به شعبه سپارید، که برای کار ثمره‌بخش ایکسپیدیتسیه‌ها و خوبتر فرا گرفتن دلایل شیوه رهنمای خیلی مهم بود. برنامۀ مذکور در علم لهجه‌شناسی تاجیک نخستین تجربه به شمار می‌رود. کارمندان شعبه با این دستور در دوام بیش از 6 سال مواد فراوانی گرد آوردند. این مواد در شعبه بار دیگر تفتیش و تشخیص گردیده، به ورقه‌ها و دفترهای علی‌حده روی‌نویس شده‌اند. در نتیجه ذخیرۀ علمی شعبه به وجود آمد، که آن برای انجام موضوع منبۀ اساسی بود. برای جمع‌بست علمی شیوۀ جنوبی می‌بایست حدود انتشار آن در کناره‌های دریای  کافرنهان، سمت غربی تاجیکستان، همچنین برخی محلات هم‌مرز جمهوری ازبکستان، از جمله ولایت سرخندریا معیّن کرده شود.

 کارمندان شعبه سال 1970 در سه گروه بر اساس برنامۀ مختصری، که ر. ل. نیمیناوه ترتیب داده بود، به سفرهای لهجه‌شناسی برآمدند. یکی از این گروه ها در هیئت ر. غفّاراف، غ. جوره‌یف و م. محموداو در چیرتک ناحیۀ ریگر به پایان رسیدن حدود انتشار لهجه‌های جنوبی را معیّن نمود. کارمندان شعبه در ایکسپیدیتسیه‌های لهجه‌شناسی سال 1970 موضوع و نقطه‌های نو تحقیق را کشف کردند. از جمله، گروه علمی ساحل راست  کافرنهان (ب. بیردییف، ا. حقبیردییف) محل جایگیرشوی و ویژگی های لهجۀ سغدی ها را روشن نمود. دستۀ وابسته به وادی وخش (ج. موروتاو، ب. سعدالله یف) لهجه‌ای را آشکار کردند، که گویندگان آن زمانی از افغانستان به اینجا مهاجرت کرده بوده‌اند.

 آموزش تاریخ زبان و آثار خطّی زبان های باستان در تاجیکستان از نیمۀ اوّل سالهای 50-م آغاز گردیده، که مرکز آن انستیتوت زبان و ادبیات به نام رودکی قرار داشت. بنیادگذار این بخش علم زبان‌شناسی در کشور ما از چهره‌های شناخته، خاورشناسی روس، دکتر علم فیلولوژی، پروفسور و. ا. لوشیتس محسوب می‌شود. موصوف از سنکت-پیتیربورگ به تاجیکستان آمده، از سال 1952 تا 1958 در انستیتوت زبان و ادبیات به نام رودکی به پژوهش زبان های باستان، به ویژه زبان های سغدی و خوارزمی و پارتی و باختری پرداخته و در تشریح و ترجمۀ آثار و شناخت رسم‌الخط این زبان ها خدمت ارزنده انجام داده است. شناخت و تشریح و ترجمۀ بیشتر یادگاری های نادر باستان‌شناسی از آثار سغدی و باختری از سرزمین تاجیکستان و دیگر سرچشمه‌های تاریخی سغد و باختر از جانب این دانشمند صورت گرفته است. هنگام فعالیّت علمی پروفسور و. ا. لوشیتس در انستیتوت زبان و ادبیات به نام رودکی تاجیکستان همچون مرکز علمی در پژوهش میراث فرهنگی سغدی و خوارزمی و پارتی و باختری شناخته شد.

 دستاورد مهمّ دیگر شعبه در این پنج‌ساله «تدوین فرهنگ گویش های جنوبی زبان تاجیکی» بود، که آن را دانشمندان شعبه، لهجه‌شناسان شناختۀ تاجیک، دکتر علم فیلولوژی غ. جوره‌یف و نامزد علم فیلولوژی م. محموداو تهیه نمودند و آن سال 2013 به نشر رسید. فرهنگ نامبرده بیش از 25000 واحدهای لغویی و عباره‌های فرزیالاگی گویش های جنوبی زبان تاجیکی را در بر می‌گیرد. این فرهنگ نخستین لغتی می‌باشد، که در تاریخ فرهنگ‌نگاری فارس و تاجیک نظیر ندارد. در بین صدها فرهنگ های پیشین، که گنجینۀ بزرگ علمی و فرهنگی زبانمان را انعکاس نموده‌اند، لغتی را نمی‌توان پیدا کرد، که ثروت لغوی این یا آن لهجه را به صورت علمی تصویر کرده باشد. فرهنگ نامبرده پدیدۀ نوترین ساحۀ لغت‌سازی زبان تاجیکی به حساب رفته، آن از روی ذخیرۀ بیش از 70000 کرتتیکۀ شعبه، که در جمع‌آوری و فراهم آوردن آن مؤلفان غ. جوره‌یف، م. محموداو، ب. بیردییف بی‌واسطه شرکت داشته‌اند، تهیه و ترتیب داده شده است.

 فرهنگ از جانب متخصصان داخلی و خارجی با توجّه مخصوص استقبال گردید. ایران‌شناسان انستیتوت زبان‌شناسی آکادیمیۀ علم ها فدراسیون روسیه در مجلّۀ « ژورنال ریفیرتیونی » در بارۀ فرهنگ مذکور تقریض مفصل نوشته، به آن بهای بلند داده‌اند.

 این فرهنگ برای تکمیل ترکیب لغوی زبان تاجیکی سرچشمۀ مهم، سودمند و پرارزش به شمار رفته، مواد آن می‌تواند برای پژوهش های زبان‌شناسی و مردم‌شناسی استفاده شود.

 کامیابی دیگر شعبه این نشر کتاب د. سیم‌الدّین‌اف تحت عنوان «پژوهش های زبان‌شناسی» می‌باشد.

 مسلّم است، که مسائل گرمّتیکه و لغات و اصطلاحات فارسی میانه یکی از مسئله‌های مهمّ تاریخ زبان به حساب می‌رود. زبان فارسی میانه با وجود پژوهش های زیاد با زبان های اروپایی و روسی و فارسی به زبان تاجیکی بار نخست در این پنج‌ساله به رشتۀ تحقیق درآمده است. در این تحقیقات در بارۀ خصوصیت های حسه‌های نطق، گرمّتیکه و آوا‌شناسی (فونیتیکۀ) فارسی میانۀ پهلویی و مانوی معلومات داده شده است.

 دستاورد دیگر شعبه این تأسیس گروه یغناب‌شناسی می‌باشد. با در نظرداشت مقام و ارزش زبان یغنابی، ماه نوامبر سال 1991 در هیئت شعبۀ لهجه‌شناسی انستیتوت گروه یغناب‌شناسی تأسیس داده شد. در هیئت گروه پروفسور ا. ل. خراماو و کارمندان علمی س. میرزایف، ب. علی‌اف، ت. یاراف، م. رزّاقاو شامل بودند.

 سال 1998 در تاریخ انستیتوت و گروه یغناب‌شناسی یک واقعۀ مهمّ علمی و فرهنگی رخ داد. جستجو و کاوش های چندین سالۀ محقّقان جوان-نمایندگان خود زبان ثمرۀ دلخواه آورد. با غمخواری و راهنمایی عالمان شناختۀ انستیتوت سه نفر جوان یغنابی رساله‌های نامزدی خویش را به انجام رسانده، دفاع کردند. س. میرزایف در موضوع «لیکسیکۀ زبان یغنابی» (تحت راهبری عضو وابستۀ آکادیمیۀ ملی علم های تاجیکستان د. سیم‌الدّین‌اف)؛ گ. نعمت‌اف در موضوع «لیکسیکۀ چارواداری در زبان یغنابی» (راهبر علمی پروفسور د. کرمشایف)؛ ب. علی‌اف در موضوع «ایتنالینگویستیکۀ زبان یغنابی» (راهبر علمی پروفسور غ. جوره‌یف). از مواد سه رسالۀ تحقیق گردیده چنین به نظر می‌رسد، که زبان یغنابی از کلمه و اصطلاحات ساحوی بای و غنی می‌باشد. بیشتر این واژه‌ها واژه‌های بنیادی خود زبان بوده، در همان شکل اصیل خود تا امروز محفوظ مانده‌اند.

 از جانب گروه یغناب‌شناسی چنین اهمّیت داشتن زبان را به انابت گرفته، به موضعهای یغناب‌نشین سفر کرده، جایی امکان، مخصوصاً از کهنسالان مواد جمع‌آوری می‌کردند. در پایۀ مواد جمع‌آوریشده فرهنگ های دوزبانه و سه‌زبانه، در بارۀ سنّت های محلی و شعرهای یغنابی، دستور زبان یغنابی، مجموعۀ مقاله‌ها در مسئله‌های گوناگون زبان، علف و گیاههای یغناب کتاب ها به نشر رسیده است، که مهمترین آنها عبارت است:

 میرزازاده س. یغنابی زیواک 2-3 (زبان یغنابی برای صنف های 2-3). -دوشنبه: دیوشتیچ، 2007. -200 س.

 میرزازاده س. فرهنگ زبان یغنابی (یغنابی-فارسی). -دوشنبه: پیوند، 1996. -124 س.

 از: فرهنگ یغنابی-تاجیکی (2008) ، فرهنگ یغنابی-تاجیکی-انگلیسی (2008) ، شعر و سرودهای یغنابی (2011) ، سنّت های محلی و سرودهای یغنابی (2012) ، دستور زبان یغنابی (2008) ، فرهنگ و سنّت یغنابی (2015) ، مجموعۀ مقاله‌های ایران‌شناسی (2021) ، گیاه و رستنی های شفابخش یغنابدره (2022) و مانند اینها، که به قلم س. میرزایف تعلق دارند.

 به شعبۀ زبان دانشمندان زیرین راهبری کرده‌اند: ب. نیاز‌محمّداو، آ. جلالاو، ن. معصومی، ش. رستماو، ر. غفّاراف، غ. جوره‌یف، م. فیضاو، د. سیم‌الدّین‌اف، ا. میرزایف، س. نظرزاده، س. سبزه‌یف، س. میرزایف.