Одамушшуаро Абуабдуллоҳ Ҷаъфар ибни Муҳаммад Рӯдакӣ (858-941) на танҳо маъруфтарин сухансарои рӯзгори давлати сомонӣ, балки аз бузургтарин устодони забону адаби мо барои ҳамаи давру замонҳост, ки то ба имрӯз сурудаҳои ширину шево ва ҷаззобу дилкашаш вирди забони мардуми мо ва дигар форсизабонони ҷаҳон қарор гирифтаанд. Ин ҳақиқат, ки «султони шоирони ҷаҳон», «соҳибқирони шоирӣ» ва «падари шеъри форсӣ» устод Рӯдакӣ парвардаи хони давлату неъмати Сомониён аст, ҷойи шакку шубҳа надорад ва худи ӯ ҳам ин матлабро возеҳан таъкид кардааст:

Шукӯҳи шуҳрат ва танин андохтани сурудаҳои ӯ дар олами он рӯзгор низ то ҷое ба сиёсати забонию фарҳангии амирони фозили сомонӣ, ки дар як ҳудуди бузурги ҷуғрофӣ доман густарда буд, бастагию пайвастагӣ дорад:

Эҳтимолан Рӯдакӣ дар рӯзгори ҳукмронии Аҳмад ибни Исмоил ба дарбори сомонӣ пазируфта шуд, вале авҷи шуҳрату эътибори ӯ ба замони ҳукмронии Наср ибни Аҳмад ва вазири донишманди ӯ Абулфазли Балъамӣ рост меояд.

Воқеан устод Рӯдакӣ дар дарбори Наср ибни Аҳмад мақоми маликушшуароӣ ёфт ва бо ташвиқи ҳамин амири сомонӣ, ки ба забону адаби мо муҳаббати фаровон дошт, «Калила ва Димна»-ро ба назм овард, ки ин матлаб дар муқаддимаи «Шоҳнома»-и Абумансурӣ ва «Шоҳнома»-и Фирдавсӣ таъкид шудааст. Қасидаи маъруфи устод Рӯдакӣ «Бӯйи Ҷӯйи Мӯлиён», ки намунаи олии сухани шевои тоҷикӣ маҳсуб гардида, суруди миллии тоҷикони ҷаҳон барои ҳамаи давру замонҳост, бо тарғиби Абулфазли Балъамӣ дар васфи ҳамин амири сомонӣ суруда шудааст ва дар бобати чигунагии сурудани он дар чанд таърихномаву тазкира, аз ҷумла дар «Чаҳор мақола»-и Низомии Арӯзии Самарқандӣ нақли зебои муфассале омадааст. Забони қасидаи мазкур чун дигар ашъори устод Рӯдакӣ дар камоли зебоӣ ва содагию равонист. Аз ҳамин ҷост, ки Садриддини Айнӣ услуби шеъри устод Рӯдакиро «саҳли мумтанеъ» ном бурдааст:

Шояд фазилати ҳамин забони содаву баёни ширин аст, ки сурудаи мазкури Рӯдакӣ аз оғоз то имрӯз истиқболи гарм пайдо кард ва шоирони ҳар давру замон ба он назираҳои фаровон гуфтаанд.

Бахусус, Мавлоно Ҷалолиддини Балхии Румӣ ба истиқболи ин қасида ғазали зебои ошиқонае суруда, на танҳо аз калимаву ибора, балки аз мазмуну тасвирҳои ҷолибе, ки дар он омадаанд, низ истифода кардааст:

Дар «Маснавии маънавӣ»-и Мавлоно ҳам зимни ёдкарди Бухоро ибораҳои «реги Ому» ва «оби Ҷайҳун» корбаст шудаанд, ки бешубҳа реша дар ҳамин қасидаи «Бӯйи Ҷӯйи Мӯлиён» доранд:

Хоҷа Ҳофиз ҳам мисраи аввали ҳамин сурудаи машҳури устод Рӯдакиро дар як ғазалаш кор бастааст:

Садоқату иродати фаровони устод Рӯдакӣ ба хонадони сомонӣ, ба хусус ба амири ҷавонмарги ин сулола Наср ибни Аҳмад бастагӣ ба асолати миллӣ ва донишу хиради азалӣ дорад:

Дар пораи шеърии ёдшуда ибораи «модари озодагон» далолат ба асилзодагии Сомониён дорад ва чунин ба назар меояд, ки устод озодзодагӣ ва асолату хирадро мояи ифтихор медонад ва андешаҳои хештаншиносию ватанхоҳияш аз ҷӯйи ҳикмати пешиниёни шарафманди мо ва равияи шуубия об мехӯрад. Хирадро дар баробари тандурустӣ, хушахлоқӣ ва некномӣ аз унсурҳои чоргонаи раҳоӣ аз ғаму андӯҳ арзёбӣ кардани Рӯдакӣ ҳам бастагӣ ба ҳикмати озодагон дорад:

Аслан, устодии Рӯдакӣ дар забони модарии мо ҷойи баҳс надорад ва камоли забону адаби мо аз осори ӯ ибтидо мегирад. Бархе аз донишмандон ҳамчунин таълифи фарҳанги «Тоҷу-л-масодир фӣ луғати-л-фурс»-ро ба устод Рӯдакӣ нисбат медиҳанд, ки мутаассифона ин фарҳанг то замони мо нарасидааст. Зимнан бояд гуфт, ки баъзе аз сурудаҳои Рӯдакӣ тафсири маводди луғавии фарҳангро ба ёд меоранд: некбахт (Некбахт он касе, ки доду бихӯрд), шӯрбахт (Шӯрбахт он ки ӯ нахӯрду надод)...

Вале ҷойи таъкид аст, ки устод Абуабдуллоҳи Рӯдакӣ дар офаридани мазмунҳои борику рангин ва тасвирҳои ширину дилнишин ба забони модарии мо ниҳоят табъи расо ва завқи салим доштааст, ки бо гузаштани бештар аз ҳазор сол, имрӯз ҳам онҳо беҳтарин намунаи мазмунофарию тасвирсозии шоирона дониста мешаванд:

Тавзеҳан ёдоварӣ мебояд, ки баъзе муҳаққиқон пораи шеърии мазкурро ҷузъи як қасидаи Қатрони Табрезӣ (тах. 1013-1083) ба шумор овардаанд, вале забони баёни «рӯдакивор»-и он ин андешаро зери шубҳа қарор медиҳад. Дар ташхиси ашъори Рӯдакию Қатрон ҳанӯз ҷойи баҳс боқист, вале Қатрон, ки ба қавли Носири Хусрав (1004-1088) дар «Сафарнома» «форсӣ неку намедонист… девони Мунҷик ва девони Дақиқӣ биёвард ва пеши ман бихонд ва ҳар маънӣ, ки ӯро мушкил буд, аз ман пурсид, бо ӯ бигуфтам ва шарҳи он бинвишт» дар сурудани шеър зери таъсири амиқи устод Рӯдакӣ ва дигар шоирони аҳди сомонӣ қарор дорад ва эҳтимолан ин пораро аз Рӯдакӣ дар қасидаи худ тазмин кардааст ё аслан худи қасида сурудаи устод Рӯдакист.

Ташбеҳҳои беназиру дилпазири офаридаи «устоди шоирони ҷаҳон» то ба ҳол дилҳои аҳли завқро тасхир мекунанд:

Таносуби қавии сухан ва мантиқи баланди сурудаҳои Рӯдакӣ, дар ашъори шоирони баъдӣ, аз ҷумла шоирони рубоисаро Абусаиди Абулхайр (968-1052), Умари Хайём (1048-1131) ... идома пайдо кардааст:

Таркиби луғавии сурудаҳои шоирро асосан калимаҳои мансуб ба гурӯҳҳои гуногуни луғавӣ ташкил медиҳанд. Бояд гуфт, ки бештари калимаву таркибҳои зебову дилоро, ки дар сурудаҳои устод Рӯдакӣ истифода шудаанд, реша дар забони зиндаи мардуми рӯзгори ӯ доранд ва аксари онҳо имрӯз ҳам дар гуфтори ҳамарӯзаи мо истифода мешаванд. Барои намуна, масалан, ибораи «гули садбарг» ё калимаҳои «базеб», «яксара», ки дар порчаи шеърии зер омадаанд, дар ҳамин шуморанд:

Устод Айнӣ калимаҳое чун хошок, дош, хархаша ва фартутро «калимаҳои кӯчагии тоҷикӣ» ба шумор овардааст, ки шоир дар ашъораш аз онҳо истифода кардааст:

Воқеан, калимаҳои гуфтугӯии омиёна ҳам аз қабили модандар, писандар, духтандар, гурбарӯй... дар ашъори шоир доираи муайяни корбурд доранд:

Як вижагии хоси забони сурудаҳои устод Рӯдакӣ ин аст, ки дар ашъори ӯ ибораҳои рехта ва таъбирҳои маҷозии зебову шево, аз қабили ғам хӯрдан (Ба рӯзи неки касон гуфт: То ту ғам нахӯрӣ), забон ба банд будан (Киро забон на ба банд аст, пой дар банд аст), аз гузашти рӯзгор омӯхтан (Ҳар кӣ номухт аз гузашти рӯзгор), дил сер нагаштан (Дил сер нагардадад зи бедодгарӣ), чашм об нагирифтан (Чашм об нагирадад, чу бар ман нигарӣ), аз ҷон дӯсттар доштан (Ин турфа, ки дӯсттар зи ҷонат дорам), аз сад ҳазор душман батар будан (Бо он ки зи сад ҳазор душман батарӣ), ҳар чӣ бодо, бод (Боду абр аст ин ҷаҳон, афсӯс, / Бода пеш ор, ҳар чӣ бодо бод! )… ибораҳои изофӣ, ки яке аз ҷузъҳои онҳо бо маънои маҷозӣ омадааст: чашми дил (Ба чашми дилат дид бояд ҷаҳон), дайри мукофот (Бас таҷриба кардем дар ин дайри мукофот), манзили ғам (Дар манзили ғам фиканда мафраш моем), дасти хуши рӯзгор (Дасти хуши рӯзгори нохуш моем), хуршеди ҷаҳонсӯз (Бе рӯйи ту хуршеди ҷаҳонсӯз мабод), чароғи оламафрӯз (Ҳам бе ту чароғи оламафрӯз мабод)… ба таври фаровон истифода шуда, аз завқу салиқаи баланди забондонии ӯ хабар медиҳанд.

Истифодаи босамари зарбулмасалу мақол, панду ҳикмат ва воситаҳои дигари тасвири бадеӣ ба сурудаҳои устод Рӯдакӣ шукӯҳу шаҳомати хос бахшидааст:

Дар байти зикршуда калимаи «муздур» ба маънии он ки бо музд кор мекунад ва «хадеш» ба маънии кадбонуи хона аст, ки имрӯз калимаи охир аз истифода баромадааст, вале зарбулмасали «Макун бад ба кас, гар нахоҳӣ ба хеш» дар шакли такмилшудаи «Ҳар кӣ кунад, ба худ кунад, / Гар ҳама неку бад кунад» ҳанӯз мавриди истифода қарор дорад.

Ё гунаи адабии мақоли маъруфи имрӯзаи «як дари баста, сад дари кушода»:

Дар ашъори Рӯдакӣ зарбулмасалҳое ҳам ба мушоҳида мерасанд, ки дар рӯзгори шоир дар забони ом роиҷ будаанд ва то ба имрӯз гунаи онҳо дар забони гуфтугӯӣ боқӣ мондааст:

Баъзе сурудаҳои худи ӯ низ бо мурури замон ба сифати зарбулмасалу мақол ва панду андарз дар байни мардум шуҳрат пайдо кардаанд:

Муродифҳои луғавӣ дар ашъори Рӯдакӣ доираи васеи истифода доранд. Илова бар ин, дар баъзе маврид устод дар баробари ёд кардани номвожаҳои арабӣ муодили тоҷикии онҳоро низ ёдовар шудааст:

Аз ашъори боқимондаи Рӯдакӣ ба исбот мерасад, ки дар рӯзгори Сомониён ҷашнҳои миллию мазҳабӣ, бо шукӯҳи тамом таҷлил мешудаанд ва дар баробари ҷашнҳои миллӣ (Наврӯз, Меҳргон, Сада) ҷашнҳои динию мазҳабӣ ҳам бо номи тоҷикӣ маъруфият доштаанд (аз ҷумла, иди Гӯспандкушон, яъне иди имрӯзаи Қурбон. Воқеан, мутобиқи ривоёти динӣ пайдоиши ин ид аз ибтидо ба куштани гӯсфанд дар бадали фарзанди Иброҳим, алайҳиссалом, – Исмоил иртибот дорад):

Рӯдакӣ ба расми қадим ҷашни Меҳргонро ҷашни «шоҳону хусравон» медонад ва аз омадани ин ҷашн ба амири сомонӣ мужда расонидааст:

Баъзе вожаҳое, ки дар осори Рӯдакӣ мавриди истифода қарор гирифтаанд, имрӯз танҳо дар баъзе гӯишҳои забони тоҷикӣ боқӣ мондаанд ва дар кишварҳои ҳамзабон истифода намешаванд. Масалан: варғ (ҷойи оббанду обкушо) (Банди варғи сусти пуда бифканад), коза (каппа) (Ҷой кард аз баҳри будан козае), тундар (раъд) (Наффот – барқи равшану тундар-ш – таблзан), хусур (падарарӯс) (Ки то кай кашем аз хусур зиллу хорӣ), модандар (модари ӯгай, ки дар мо моиндар ҳам мегӯянд) (Ки гаҳ модарӣ, гоҳ модандаро), писандар, духтандар (Бо писандар кина дорад ҳамчу бо духтандаро) ва ғ.

Яке аз хидматҳои бузурги устод Рӯдакӣ дар забону адабиёти мо ба назм овардани асарҳои маъруфи «Калила ва Димна» ва «Синдбоднома» аст. Ҳарчанд аз ин ду манзумаи гаронбаҳои устод то замони мо қисмати ночиз боқӣ мондааст, вале ҳамин қисматҳои боқимонда ҳам арзиши ниҳоят баланди забонию фарҳангӣ доранд. Масалан, муҳаққиқон панди маъруфи «Ҳар кӣ н-омухт аз гузашти рӯзгор,/ Низ н-омӯзад зи ҳеч омӯзгор»-ро байти оғози манзумаи «Калила ва Димна» донистаанд.

Ё як пораи бозмондаи ин манзума ба қиссаи ҳароси Шер аз бонги Шанзаба ва дар ин замина аз Димна тадбир хостани ӯ бастагӣ дорад:

Тафсили ин ҳодиса дар «Тарҷумаи Калила ва Димна» ба шарҳи зер аст: «(Шер) рози худ бар Димна бигшоду гуфт: Сабаб ин овоз аст, ки мешунавӣ. Намедонам, ки аз кадом ҷониб меояд, лекин гумон барам, ки қуввату таркиби соҳиби он фарохури овоз бошад. Агар чунин аст, моро инҷо муқом савоб набошад. Димна гуфт: Ҷуз бад-ин овоз маликро аз вай ҳеч рийбате (бадгумоние) дигар будааст? Гуфт: Не. Гуфт: Нашояд, ки малик бад-ин мӯҷиб макони хеш холӣ гузорад ва аз ватани маълуфи худ ҳиҷрат кунад, чи гуфтаанд, ки офати ақл тасаллуф аст ва ... офати дили заиф овози қавӣ».

Ё байти

ба ҳикояти харгӯш ва кабканҷир (дурроҷ) аз Боб ал-бум ва-л-ғуроб (бум ва зоғ) алоқаманд аст. Ин матлаб дар «Тарҷумаи Калила ва Димна»-и Абулмаъолии Насруллоҳи Муншӣ чунин омадааст: «якчанде бигузашт. Кабканҷир бозрасид. Чун харгӯшро дар хонаи хеш дид, ранҷур шуду гуфт: Ҷой бипардоз, ки аз они ман аст».

Вале муҳимтарин қитъаи бозмонда аз ин манзума ҳамин пораи шеърии маъруфи ба истилоҳ «чароғи дониш» мебошад, ки то ба имрӯз вирди забонҳост:

Аз манзумаи «Синдбоднома»-и устод Рӯдакӣ ҳам чанд байту қитъа, аз ҷумла порчае аз нақли зани соҳибҷамол ва марди баққол аз «Достони зани деҳқон бо марди баққол» боқӣ мондааст:

Чунонки мушоҳида мешавад, дар пораи мазкур дар баробари калимаҳои маъмулу мустаъмал (гурунҷ=биринҷ, шакар, дукон...) вожаҳои аз истеъмол берунмонда (фаларзанг, фаларз) ба назар мерасанд. Вожаи «фаларзанг» ба маънии дастор ё порчаест, ки дар он чизеро мебанданд. Калимаи «фаларз» ҳам мухаффафи ҳамин «фаларзанг» ба ҳамон маънист.

Ногуфта намонад, ки андарзи маъруфи устод Рӯдакӣ

ҳам, ки дар баҳри рамал аст, эҳтимол ба яке аз ин ду манзума, ки ҳар ду дар як вазнанд, тааллуқ дошта бошад. Тавзеҳан «Маснавии маънавӣ»-и Мавлавӣ ҳам дар ҳамин вазни дилошӯб суруда шудааст.

Эҳтимол устод Рӯдакӣ дар баробари забони модарӣ ва арабӣ, ҳамчунин забони паҳлавиро низ медонистааст ва «Синдбоднома»-ро аз ин забон мустақиман тарҷумаи манзум кардааст. Байти зер ба паҳлавидонии ӯ далолат мекунад.

Зимнан ин байтро ба Фирдавсӣ ҳам нисбат додаанд, вале дар нусхаҳои муътамади «Шоҳнома» байти Фирдавсӣ дар достони Заҳҳок бастагӣ ба рӯди Арванд дорад:

Ёдкарди андарзномаҳои паҳлавӣ дар ашъори Рӯдакӣ далели мустанади дигар бар паҳлавидонии ӯст:

Рӯдакӣ ҳамчунин аз Авесто ва Занд, ки тарҷумаву тафсири Авестост, огоҳ будааст. Вай дар шеъре, ки ба Наср ибни Аҳмад бахшидааст, фазли ӯро ба Авесто ва сирати ӯро ба Занд, яъне, шарҳи он, қиёс кардааст:

Муаррихону муҳаққиқон ҳамчунин ба ин андешаанд, ки устод Рӯдакӣ овози хушу лаҳни дилкаш дошт ва бо чангу барбату руд сурудаҳои худро тараннум мекард. Худи вай ҳам ба ин маънӣ ишора дорад:

Ҳамин аст, ки аз сурудаҳои устод Рӯдакӣ мисли намунаи зер дарунмояи азалии мусиқии шеъри форсии тоҷикӣ эҳсос мегардад:

Ин нукта ҷойи баҳс надорад, ки устод Рӯдакӣ бо осори ҷовидони худ ба забону адаби мо умри ҷовидон бахшидааст ва дар ҳар давру замон бузургтарин шоирону адибони мо аз осори ӯ таъсир пазируфтаанд. Масалан, Мавлоно Ҷалолиддини Балхии Румӣ (1207-1273), ки дар бузургии ӯ дар забону адаби мо ҷойи ҳеч шакку тардид нест, солҳо баъд аз вафоти яке аз пирон ва муршидони рӯҳонии худ – ҳаким Саноӣ (1081-1141) ғазали орифонае гуфтааст, ки талхису такмили шеъри устод Рӯдакӣ дар вафоти шоир Муродист:

Ҳосили сухан, устод Рӯдакӣ дар таърихи куҳани забони модарии мо аз бузургтарин устодон аст, ки ширинию шевоӣ, шукӯҳу шуҳрат ва рушду боландагии ин забон дар аҳди Сомониён ва давраҳои баъдӣ бо осори мондагори ӯ иртибот ва пайванди ногусастанӣ дорад.

 

Ҳасани СУЛТОН,

узви вобастаи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон