از تاریخ شعبة فرهنگ‌نگاری و اصطلاحات

 از اسناد محفوظ در بایگانی شعبة فرهنگ‌نگاری و اصطلاحات چنین برمی‌آید، که این شعبه همچون بخش مستقل انستیتوت زبان و ادبیات به نام رودکی آکادیمی ملی علم های تاجیکستان از ابتدای تأسیس بزۀ تاجیکستانی آکادمی علم های اتّحاد شوروی  از سال 1932 فعالیت می‌کرده است. در سال های 60-70-ام عصر 20 دایرۀ فعالیّت شعبه توسعه پیدا کرده، هیئت کارمندان آن تا به 47 نفر می‌رسد. مطابق موضوعات تحقیق، بعداً شعبۀ لغت ها عنوان شعبۀ لغت‌سازی و لغت‌شناسی و سپس فرهنگ‌نگاری و اصطلاحات را می‌گیرد.

 در سالهای 1944-1957 خادم کلان علمی یه. ا. کلانتراف، سال های 1957-1959 پروفسور آ. جلالاو، سال های 1959-1961 نامزد علم فیلولوژی ل. بخاریزاده و طی سال های 1962-1986 دکتر علم فیلولوژی و. و. کپرناو مدیر شعبۀ لغت بودند. عضو وابستۀ امیت ا. منیازاو در طول سال های 1986-2000-م همزمان با وظیفۀ دیرکتوری انستیتوت راهبری شعبۀ لغت را نیز به عهده داشت. از سال 2000 داتسینت ا. سنگیناو مدیر شعبۀ لغت تعیین می‌گردد.

 از سال 2009 تا 2017 مدیر شعبه د. ا. ف. پروفسور قاسم‌اف عا. ، از سال 2017 تا نیمۀ اوّل سال 2019 مدیر شعبۀ فرهنگ‌نگاری و اصطلاحات نامزد علم فیلولوژی میرزایاراف ف. بودند. از سال 2019 تا به حال نظرزاده س. د. ا. ف. پروفسور عضو وابستۀ آکادیمی ملی علم های تاجیکستان به حیث مدیر شعبه فرهنگ‌نگاری و اصطلاحات فعالیت دارد.

 در سال 1929 نشریات دولتی تاجیکستان با سپارش کمیسریت معارف جمهوری تاجیکستان به ترتیب دادن لغت دوجلدۀ روسی-تاجیکی آغاز نمود، که سال های 1933-1934 زیر تحریر س. عینی، س. ر. علی زاده، ا. اسماعیل زاده، ر. هاشماو، م. یوسفاو هر دو جلد این لغت به طبع رسید. سال 1946 جلد یکم «لغت تاجیکی-روسی» (حرف های ا-ن) زیر تحریر عمومی آکادمیک ا. ن. پاول‌افسکی نشر گردید. به استقبال بیستمین سالگرد تأسیس جمخوری تاجیکستان زیر تحریر ا. پ. دهاتی و ن. ن. ارشاو «لغت روسی-تاجیکی» (45 هزار کلمه، ماسکو-استالین‌آباد، 1949) و بخشیده به جشن بیست و پنج سالگی جمخوری تاجیکستان زیر تحریر م. و. رحیمی و ل. و. اسپینسکیه «لغت تاجیکی-روسی» (40 هزار کلمه، ماسکو، 1954) به طبع رسید. سال 1953 تألیف لغت تفسیری زبان تاجیکی به نقشه گرفته شد. امّا اصلاً گردآوری و تنظیم مواد لغت تفسیری از زمان تأسیس بزۀ آ.ع. سابق اتّحاد شوروی  در تاجیکستان و شعبۀ تاریخ و زبان‌شناسی آغاز یافته بود.

 همین طریق، تهیۀ مواد این لغت مطابق نقشۀ علمی شعبه از سال 1953 آغاز گردید، که آن را اسناد بایگانی انستیتوت ثابت می‌کند.

 نخستین فهرست آثار ادبی، تاریخی و علمی، که آنها به حیث منبع استفاده می‌شدند، تهیه و تصدیق کرده شد.

 طوری، که در مقدّمۀ «فرهنگ زبان تاجیکی» (مسکو، 1969) آمده است، مطلب از تألیف این فرهنگ یاری به خوانندگان و آموزندگان تاجیک در مطالعۀ ادبیات گذشتۀ فارسی-تاجیکی می‌باشد. بنا بر آن کلمه و عباره‌ها در فرهنگ از آثار عصرهای X تا ابتدای عصر XX انتخاب و با آوردن شاهد از ادبیات آن ادوار معنیداد شده‌اند.

 قبل از نشر متن کامل «فرهنگ زبان تاجیکی» تهیه‌گران دو نمونۀ متن آن را برای بررسی و اظهار نظر دانشمندان داخلی و خارجی آماده نمودند. این متن فرهنگ در مرکزهای خاورشناسی ماسکو و سنکت-پتربورگ مورد بررسی قرار گرفت.

 مکیت حرف «ذ،ز،ض،ظ،» در مجلس بخش ایرانی انستیتوت زبان‌شناسی سابق اتّحاد شوروی  در ماسکو (مدیرش پروفسور و. س. رستارگویوه) با شرکت کارمندان علمی ادارۀ لغت ها به زبان خلق های ا.ج.ش.س.-ا نشریات دولتی لغت های خارجی و ملّی اتحادجمهوری های شوروی سوسیالیستی و در مجلس کفیدرۀ فیلولوژی ایرانی دانشگاه دولتی سنکت-پتربورگ (مدیر آن پروفسور ا. ن. بالدیریف) بررسی گردید. از این سفر علمی تهیه‌گران فرهنگ به شورایی علمی انستیتوت زبان و ادبیات به نام رودکی گزارش مفصل پیشنهاد نمودند.

 تهیه‌گران فرهنگ در مجلّه‌های علمی در بارۀ محتوا و ساختار فرهنگ خود گزارش داده، از اندیشه‌ها و مشوره‌های خاورشناسان جهان در تکمیل فرهنگ استفاده کردند.

 تحریر نهایی فرهنگ به عهدۀ دانشمندان آکادمیک م. ش. شکوراف، پروفسور و. ا. کپرناو، نامزد علم فیلولوژی رحیم هاشم و عضو وابستۀ ان تاجیکستان ن. ا. معصومی وا‌گذار گردید. پس از تحریر فرهنگ سال 1969 در دو جلد (208 جزء چاپی) در نشریات «ساویتسکیه انسیکلوپدیه» ماسکو به طبع رسید.

 برای مرتّبان، محرران و برای همۀ آنهایی، که در تهیه و نشر «فرخنگ زبان تاچیکی» سهم گذاشته‌اند، بلندترین بها این بهایست، که پرزیدنت جمخوری تادیکستان محترم امام علی رحمان داده است: «در این در جیان (یعنی به مجرای درست روان کردن انکشاف زبان تاچیکی در قرن XX) کتاب دوجلدۀ «فرخنگ زبان تاچیکی»، که محصول دسترنج یک زمره عالمان زبردست ما بوده، ولی در وقتش، متأسفانه، کدر‌شناسی نشد، نقش روشنی بازید. گفتن ممکن است، که این اثر به زبان ادبیات، علم و مطبوعات کنونی تاجیک رنگ و دل و روح تازه بخشید» (از سخنرانی پرزیدنت جمهوری تاجیکستان امام علی رحمان در ملاقات با نمایندگان ضیائیان مملکت در عرفۀ نوروز سال 2001. )

 پس از نشر «فرخنگ زبان تاجیکی» سه نفر از کارمندان علمی شعبۀ لغت-ر. هاشم، خ. رؤفاو و ا. سنگیناو به ترتیب دادن لغت تفسیری زبان تاجیکی معاصر (در یک جلد، تقریباً 125 جزء تألیفی) آغاز نموده، آن را سال 1980 به انجام رسانیدند. چون لغت از جانب سه نفر مرتّب گردیده بود، در انتخاب کلمه و طرز و طریق تفسیر آن تفاوت قابل ملاحظه‌ای به نظر می‌رسید. به خاطر همگونسازی لغت می‌بایست یک نفر از مؤلفان کار محرری آن را انجام می‌داد. به همین دلیل لغت به بایگانی شعبه سپرده شد. سال 1990 مأموریّت انستیتوت به خاطر به چاپ آماده کردن این لغت هیئت علمیی را از جملۀ عضو وابستۀ امیت شادروان ر. غفّاراف، دکتر علم فیلولوژی، پروفسور ر. هاشم دکتر علم فیلولوژی ب. تیلواو، عضو وابستۀ امیت ا. منیازاو و نامزد علم فیلولوژی، داتسینت ا. سنگیناو تأسیس داد. چون از زمان تألیف لغت، یعنی از سال 1980 به بعد در ساخت سیاسی و اجتماعی جمخوری دگرگونی های کلّی روی دادند، که این تغییرات به زبان نیز تأثیر گذاشت. ولی بیشتر این تغییرات (به شمول تحریر نو املای زبان تاجیکی در سال 1998) در لغت عکس نیافته‌اند.

 بنا بر این، هنگام تهیۀ «فرهنگ تفسیری زبان تاجیکی» (2008) مواد آن استفاده گردید. نمونه‌های مثال های جمع‌آورده در این فرهنگ برای تهیۀ «فرهنگ مکمّل زبان تاجیکی» همچون مواد به طریق انتخابی استفاده می‌شود. معلومات در بالرۀ فتزت و فمزت در دوران استقلال تهیۀ فرهنگ های تفسیری سرعت تازه گرفت.

 فرهنگ های تفسیری انعکاسگر ثروت لغوی خلق و یکی از مهمترین وسیلۀ بالا برداشتن سویه زباندانی و زبان‌آموزی اهل جامعه می‌باشد. گنجینۀ کاخ بلند و بی‌گزند سخن و واژگان زبان تاجیکی شمارۀ زیاد فرهنگ و لغت‌نامه‌های عمومی و تفسیری زبان می‌باشد، که تعداد تا به حال معلوم را دانشمندان از 200 تا 250 کتاب دانسته‌اند.

 سیر تاریخی و گسترش و تکامل فرهنگ‌نگاری در زبان تاجیکی از طرف محقّقان و دانشمندان زیادی مورد پژوهش و تحلیل قرار گرفته، در این باره صدها کتاب و هزاران مقاله نوشته شده است، که تنها نوشتن نام آنها چند جلد کتاب خواهد شد. در شرایط امروزی رشد فرهنگ‌نگاری جهان تهیۀ فرهنگ های عمومی تفسیری هدفهای مشخّص علمی و عملی دارد. تهیۀ فرهنگ های تفسیری و عموماً رشد فرهنگ‌نگاری تاجیک همچون یک بخش رشد زبان تاجیکی در دوران استقلال در مرکز توجّه پیشوای ملّت امام علی رحمان قرار دارد.

 در این دوره با سپارش پرزیدنت جمهوری تاجیکستان در جشن سال زبان تاجیکی-سال 2008 از طرف انستیتوت زبان و ادبیات به نام رودکی «فرهنگ تفسیری زبان تاجیکی» (در دو جلد) حدود 80 000 واژه و عباره) چاپ شد، که در تاریخ فرهنگ‌نگاری تاجیک بعد از «فرهنگ زبان تاجیکی» رویداد مهمّی گردید. این فرهنگ فرهنگ متوسط و میانه بوده، کلمه و عباره‌ها و عباره‌های فرزیالاگی بی آوردن نمونه از آثار ادیبان و سخنوران شرح و تفسیر گردیده است. خصوصیت های خاص تهیۀ آن انعکاس ویژگی های عمدۀ زبان تاجیکی ادبی دورۀ کلاسیکی تا سدۀ 20 و در این زمینه بهره‌برداری فشرده از «فرهنگ زبان تاجیکی» و لغت و فرهنگ های دورۀ کلاسیکی بدون آوردن شاهدها از آثار شاعران و ادیبان دور و زمان‌های گوناگون، استفادۀ وسیع از کامیابی و دستاوردهای فرهنگ‌سازان و لغت‌نگاران همزبانان خویش-ایران و افغانستان و در این زمینه انتخاب لغت و واژه‌های سیراستعمال برای همه فهما و مشترک از فرهنگ و لغت های همزبانانمان، انتخاب و استفادۀ واحدهای لغویی از زبان تاجیکی معاصر، از جمله زبان گفتگویی، که در فرهنگ و لغت های پیشین و قبلی ثبت نشده‌اند، می‌باشد.

 تهیۀ این فرهنگ قدم مهمّی برای آماده کردن «فرهنگ مکمّل زبان تاجیکی» گردید. البتّه، فرهنگ هم مثل کارهای بزرگ دیگر در برابر قدر‌شناسی محنت و زحمت تهیه‌گران دشمنان و بدخواهان خود را دارد. از این رو، در مطبوعات دوری غیررسمی در بارۀ این فرهنگ سروسداهایی بلند گردید. مؤلفان آنها شخصانی بودند، که از ترتیب تهیۀ فرهنگ ها و مخصوصاً فرهنگ های تفسیری آگاهی چندانی نداشتند. در بارۀ حسن و قبح این فرهنگ، که البتّه، در چنین کار بزرگ یافتن کمبودی ها امر ناگزیر است، متخصصان زبان‌شناس عقیده‌های خود را بیان کرده‌اند، که نمونۀ عقیده‌های تنها چند نفر آنها را می‌آریم. دکتر علم فیلولوژی، پروفسور مجیداف ه. ، که یکی از زبان‌شناسان معتبر و مشهور تاجیک بودند، عنوان تقریض خود را «فرهنگ تفسیری چراغ هدایت هر صاحبزبان است» نامگذاری کرده، در بارۀ آن چنین اشاره‌ می‌کند: «یکی از فضیلت های نظررس دیگر فرهنگ همین است، که لغت‌نگاران کوشیده‌اند، تا به آن یک مقدار کلان کلمه‌های از استعمال برآمده را، که در بین فارسی‌زبانان خارج کشور مستعمَلند و مفهوم و حادثه‌های برای مردم ما مهم را افاده می‌کنند، جای دهند. این اقدام نیک، بی‌شبهه، ترکیب لغوی زبان ادبیمان را باز هم غنی‌تر نموده، اقتدار استعمالی آن را بالا می‌بردارد.

 جهت بسا نظررس دیگر فرهنگ همین است، که در تفسیر معنایی کلمه‌ها از ترتیبات رنگین و پرآب و رنگ زبانمان فراوان استفاده شده است. درست است، که آن نه همه وقت از روی مقرّرات قبول‌شده در آخر تفسیر-بعد از علامت رامب آورده می‌شود. تعبیرات و ضرب‌المثل و مقال ها را مؤلفان فرهنگ همچون مواد توضیح‌دهندۀ تفسیر نیز به کار برده‌اند. در هر صورت با کدام طرزی نباشد، آوردن چنین مواد به روند زبان‌آموزی مردم، به خصوص جوانان طالب‌علم بی‌تأثیر نمی‌ماند».

 دانشمند دیگر تاجیک یونساوه گ. س. در تقریض خود با نام «فرهنگ تفسیری زبان تاجیکی و نقش آن در بین فرهنگ های تفسیری نو تاجیکی» آئید به این فرهنگ چنین می‌نویسد: «برد و باخت این فرهنگ موضوع بحث دیگر است و ما آن را به وقت دیگر وامی‌گذاریم، زیرا ارج‌‌گذاری و بهای صاحبان زبان نسبت این فرهنگ یک نوا نیست و مقرّضان نه همیشه نظر و برخورد واقع‌بینانه نسبت این فرهنگ ابراز کرده‌اند. در بارۀ برد و باخت این فرهنگ در صفحات روزنامۀ «آزادگان» چند تقریض به نشر رسیده‌اند، ولی از مطالعۀ آنها برمی‌آید، که مؤلفان از تحلیل واقع‌بینانه و علمی گریز نموده، بیشتر به اسلوب هنگامه‌جویی دست زده‌اند، که باعث تأسّف است.

 باید اعتراف کرد، که مرتّبان و محرران «فرهنگ تفسیری زبان تاجیکی» در تهیه و تصنیف آن از دستاورد و تجارب فرهنگ‌نگاری بیش از هزارسالۀ فارس و تاجیک، اینچنین رویه‌های پیشگام شوروی ، ایران و افغانستان در تهیۀ لغت‌نگاری عصر XX همه‌جانبه هدف بررسی و آموزش قرار داده، در مورد ضروری به آنها تکیه نموده، چون سرچشمۀ بهره‌برداری پذیرفته‌اند».

 سال 2007 در تاریخ فرهنگ‌نگاری زبان ما سال مخصوص بود. پیش از همه، تدبیرهای مشخّصی، که برای انکشاف زبان از طرف پرزیدنت کشور، جناب عالی امام علی رحمان به میان گذاشته شد، واقعاً مرحلۀ نو را در مسئلۀ آموزش و تحقیق زبان تاجیکی آغاز نمود و بسیار مانعه و ممانعت های صنعی را در این زمینه برکنار ساخت. این پیشنهادها، که مسئله‌های برگشت به نامگذاری اصیل زبان تاجیکی، تهیۀ «فرهنگ مکمّل زبان ادبی تاجیکی» و «اینتسیکلاپیدیۀ بزرگ تاجیک» را در بر می‌گرفت، در ملاقات با ضیائیان کشور (20-ام مارس سال 2007) از طرف پرزیدنت جمهوری تاجیکستان محترم امام علی رحمان ارائه گردید و مورد دستگیری و هم‌آوازی تمام مردم تاجیک قرار گرفت.

 نخست از همه جمع‌آوری واژگان زبان و با یک معیار واژه‌نگاری تهیه و پیشنهاد کردن آن در شکل فرهنگ های تفسیری زینه‌های معیّن را در بر می‌گیرد. چنین فرهنگ ها از لحاظ حجم، ‌اندازه، مواد، طرز تهیه و فراگیری هدف ها گوناگون می‌شوند. تهیۀ «فرهنگ مکمّل زبان تاجیکی» از روی حجم، ‌اندازه و مواد پیشنهادگردیده در تاریخ فرهنگ‌نگاری تاجیکستان بار اوّل صورت گرفته، هدف اساسی آن برآورده ساختن نیاز قشرهای مختلف جامعۀ ما در استفادۀ کتاب و نوشته و آثار دورۀ کلاسیکی زبان تاجیکی و هم متن و آثار نویسندگان و ادیبان و دانشمندان معاصر تاجیک می‌باشد.

 در انستیتوت زبان و ادبیات به نام رودکی جمع‌آوری مواد فرهنگ های دورۀ کلاسیکی، آثار نویسندگان و شاعران تاجیک، متن های علمی و علمی و عامّوی، مطبوعات و لهجه‌های گوناگون زبان تاجیکی از ابتدای سدۀ 20 آغاز شده تا به حال ادامه‌ دارد. تا به امروز در گنجینۀ دو شعبۀ انستیتوت-شعبۀ فرهنگ‌نگاری و اصطلاحات و شعبۀ زبان زیاده از 4، 5 میلیون برگه با واژه‌های مثالدار از آثار دوره‌های گوناگون رشد زبان تاجیکی جمع‌آوری شده است. هدف از جمع‌آوری این مواد پیش از همه بنیاد گنجینۀ واژگان زبان تاجیکی (بانک زبان) با فراگیری تمام واژه‌های زبان ادبی و لهجه‌های زبان با آوردن نمونه‌های مثال-شاهدها از آثار زبانی می‌باشد. برای انجام چنین یک پژوهش مفصل جمع‌آوری فرهنگ ها، تهیۀ فهرست مکمّل آن، ترتیب دادن مجموعۀ برگه‌های خطّی و کامپیوتری واژگان (با نمونه‌ها از آثار گذشتگان) ، تحقیق علمی جنبه‌های گوناگون فرهنگ‌نگاری، تهیه و نشر متن انتقادی فرهنگ های پیشین ضرور است. انجام چنین یک تحقیقات مفصل و بنیادی، زمان و وقت زیادی را فرا گرفته، یک مرکز عمومی تحقیق مقایسوی فرهنگ های تاجیکی را تقاضا می‌نماید، تا یک سلسله مسئله‌های مبرم زبان‌شناسی و خصوصاً فرهنگ‌نگاری تاجیک بررسی گردد.

 تهیه و نشر «فرهنگ مکمّل زبان تاجیکی» یکی از زینه‌های انجام این برنامۀ پژوهشی می‌باشد. موافق سپارش پرزیدنت جمهوری تاجیکستان، جناب عالی امام علی رحمان در ملاقات با ضیائیان کشور (ماه مارت سال 2007) کار «تهیۀ فرهنگ مکمّل زبان تاجیکی با استفاده از تجربه و معیارهای «فرهنگیزبان تاجیکی» و دیگر لغت‌نامه‌های موجودۀ تاجیکی، دری و فارسی سال 2008 در انستیتوت زبان و ادبیات به نام رودکی آغاز گردید. ضرورت تهیۀ این فرهنگ در سخنرانی پرزیدنت جمهوری تاجیکستان، جناب عالی امام علی رحمان هنگام ملاقات با ضیائیان کشور 21 مارس سال 2009 بار دیگر به طور زیرین تأکید گردیده بود. «در نزد انستیتوت زبان و ادبیات به نام رودکی آکادمی علم ها وظیفۀ تألیف «فرهنگ تفسیری مکمّل زبان تاجیکی» عبارت از 6 جلد گذاشته شده است و طبع و نشر آن در ظرف 5 سال نزدیک باید به انجام رسد». لایحۀ تهیۀ این فرهنگ در شش جلد سال 2008 تصدیق و مبلغ‌گذاری آن از اوّلیسال 2009 آغاز گردید.

 فرهنگ تفسیری مکمّل زبان تاجیکی اساساً در زمینۀ سه فرهنگ-«فرهنگ زبان تاجیکی» (1969) ، «فرهنگ تفسیری زبان تاجیکی» (2008) و «فرهنگ تاجیکی به روسی» (2004-2006) ، که در آنها ترکیب لغوی و ثروت فرزیالاگی زبان تاجیکی در مدّت 30-40 سال آخر یک ‌اندازه جمع آورده و به ترتیب انداخته شده است و اینچنین در اساس مواد گنجینۀ برگه‌های کلمه‌های مثالدار شعبۀ فرهنگ‌نگاری و اصطلاحات، که در طی بیش از 70 سال موجودیّت شعبه از آثار خطّی ادبی و علمی دوران گذشته و از اثرهای معاصر ادبی و علمی عامّوی، از نشریه‌های رسمی و مطبوعات دوری انتخاب و جمع‌آوری گردیده‌اند، تألیف یافته است. اینچنین با تکیه به سپارش پرزیدنت جمهوری تاجیکستان عاید به استفادۀ سرچشمه‌های معاصر فرهنگ‌نگاری کشورهای همزبان در تهیۀ این فرهنگ از مأخذهای معتمد فرهنگ‌نگاری ایران و افغانستان، مخصوصاً از فرهنگ های «لغت‌نامه» دهخدا، «فرهنگ بزرگ سخن» حسن انوری، «فرهنگ معین» محمّد معین، «فرهنگ عمید» حسن عمید و یک سلسله فرهنگ و لغت‌نامه‌های عمومی و ساحویی به طور وسیع استفاده شده است. این فرهنگ دارای تقریباً 200 هزار کلمه و ترکیب و عباره‌های تفسیرشده بوده، از جهت حجم تخمیناً 400 جزء تألیفی را تشکیل می‌دهد.

 جلد اوّل «فرهنگ مکمّل زبان تاجیکی» حرف «ا» با فراگیری 11، 5 هزار واژه و ترکیب ها سال 2011 طبق نقشۀ چاره‌بینی های جشن 20-سالگی استقلال دولتی جمهوری تاجیکستان (قرار حکومت جمهورییتاجیکستان ش 642 از 31 دسامبر سال (2008) به نشر رسید.

 بعداً با سبب های سوبژکتیوی لایحۀ تهیۀ «فرهنگ مکمّل زبان تاجیکی» با پیشنهاد راهبریّت آنوقتۀ انستیتوت و با دستگیری ریاست آکادمی علم ها  (الالاو م. ا .) بازداشته شد و تنها سال 2017 با دستگیری بی‌واسطۀ ریاست آکادیمی ملی علم های تاجیکستان و پرزیدنت آکادیمی ملی علم های تاجیکستان، آکادمیک فرهاد رحیمی در شعبۀ فرهنگ‌نگاری و اصطلاحات از سر گرفته شد. تا به حال چار جلد این فرهنگ (حرف های ا، ب، و، گ، غ و د) تهیه، دو جلد آن چاپ و دو جلد دیگر آن به نشر سپاریده شده است. جلد دوّم، حرف «ب» (13 هزار واژه و ترکیب ها) در روزهای جشن 31-مین سالگرد استقلال دولتی جت نشر شد.

 همین طریق، بعد از یازده سال نشر جلد اوّل سال 2022 جلد دوّم آن، حرف «ب» با 13 هزار واژه و ترکیب ها نشر گردید. در هر دو جلد از ذخیرۀ واژگان آثار گذشتگان ما، ناصر خسرو، رودکی، حافظ، سعدی، جامی، سیّدا، هلالی، بیدل، دانش، اینچنین از آثار دورۀ نوین رشد زبان تاجکی عینی و لاهوتی و ساتم الغ‌زاده، تورسون‌زاده، لایق شیرعلی، بازار صابر، عبدالحمید صمد، عسکر حکیم، گلرخسار، فرزانه و دیگران به طور وسیع استفاده شده است.

 ضرورت به انجام رسیدن کار تهیۀ «فرهنگ مکمّل زبان تاجیکی» روز 27 سپتامبر سال 2022 در واخوری پرزیدنت جمهوری تاجیکستان، اساس‌گذار صلح و وحدت ملّی-پیشوای ملّت با اهل معارف در دانشکدۀ دولتی زبان های تاجیکستان به نام ساتم الغ‌زاده به طور زیرین بار دیگر تأکید گردید: «از این لحاظ، حالا ضرورت تهیۀ لغت مکمّل زبان تاجیکی با فراگیری کلمه‌های عمومییستیعمالی روزمرّه، یعنی کتاب روی میزی هر یک تاجیک و علاقه‌مندان آموزش این زبان پیش آمده است. برای اجرای کارهای ذکرشده ما باید شخصانی را، که قابلیت، مهارت و تجربۀ تهیۀ فرهنگنامه‌ها را دارند، دستگیری کنیم و صف آنها را زیاد گردانیم».

 در سال های 50-60-ام عصر XX گردآوری، تنظیم و آموزیش فرزیالوژی و پریمیالوژی نه تنها در سابق اتّحاد شوروی ، بلکه در مقیاس جهان توجّه عالمان را جلب کرده بود، که تاجیکستان از آن جمله استثنا نبود، در اتّحاد شوروی  نخستین لغت تفسیری عباره‌های ریخته در انستیتوت زبان و ادبیات به نام رودکی آکادیمی علم های تاجیکستان نشر گردیده بود، که آن به قلم عضو وابستۀ آکادمیک علم های تاجیکستان م. فاضلاو تعلق داشت. «فرهنگ عباره‌های ریخته» نتیجۀ زحمت و جستجوهای چندین سالۀ استاد م. فاضلاو بوده، در آن تقریباً خشت هزار عباره‌های ریختۀ زبان ادبی گردآوری و تفسیر یافته بود.

 شعبۀ فرهنگ‌نگاری و اصطلاحات از زمان تأسیس به ترتیب و نشر فرهنگ های دوزبانۀ روسی به تاجیکی مشغول بوده، در این سمت در جمخوری یگانه مرکز علمی محسوب می‌شود، که این را محصول بیش از نیم‌عصرۀ این شعبه به خوبی ثابت می‌نماید.

 چون با گذشت زمان لغت روسی به تاجیکی تحریر ا. پ. دهاتی و ن. پ. ارشاو (نشر سال 1949) خیلی نادر و دست‌نارس گردیده و از زمان نشر آن سال های زیاد سپری شده بود، ضرورت تکمیل و نشر این لغت پیش آمد، که آن را تغییرات در ترکیب لغوی زبان روسی نیز تقاضا می‌کرد. بنا بر این، کارمندان شعبه به تهیۀ «لغت روسی-تاجیکی» آغاز کردند.

 خادمان علمی شعبه به ترتیب دادن لغت تاجیکی-روسی آغاز کردند، که آن با کوشش و زحمت و. ا. کپرناو، ا. آته‌خان‌اوا، خ. رؤفاو، م. رحیم‌افه، ا. خلیلاو، س. خالمتاوه، ر. خالموعمیناوه، ن، خال‌محمّداف، و. شریف‌اف در سال های 1980-1985 انجام یافت. لغت تاجیکی-روسی مذکور سال های 1986-1999 از تحریر علمی-نظارتی م. بهبودی و ش. صابر و سپس اعضای هیئت تحریریه ن. عبدالله‌اف، و. ا. کپرناو، س. کریماو، س. صالحاو، س. خالمتاوه گذشته، در آگاز سال 1993 به مطبوعات «دانش» آکادمی علم های تاجیکستان سپاریده شد. پس از حروفچینی و چاپ چند حرف اوّل بنا بر مشکلات مالی دستنویس لغت به انستیتوت برگردانیده شده، چاپ آن قطع گردید. پس از مبلغ‌گذاری حکومت جمهوری تاجیکستان برای سال 2003 تکمیل و تحریر جلد اوّل لغت تاجیکی به روسی (در هیئت س. خالمتاوه، س. صالحاو و س. کریماو) سال 2006 به نشر رسید.

 جز تنظیم لغت های دوزبانه شعبۀ لغت چند فرخنگخای تألیفی استلاحات، از جمله لغت های روسی-تاجیکی اصطلاحات فیزیکه (تهیۀ م. سادیکاو) ، متیمتیکه (خ.  محهمّدییف) ، شیمی (ل. رجب‌اف و ا. رحمان‌اف) ، باتنیکه (م. اسماعیلاو) ، چوغرافیه خ. رحمت‌الله‌اف) ، زاالوژی (ا. شکوراف) ، استرانامیّه را (ن. عبدالله‌اف) در سال های گوناگون تهیه و نشر کرده است. این لغت ها برای پیدایش و تشکّل اصطلاحات علمی در زبان تاجیکی زمینه فراهم آورده‌اند. راهبریّت شعبه به خاطر تهیه و نشر فرهنگ های دیگر، از قبیل فرهنگ تاجیکی و انگلیسی، تاجیکی به آلمانی و تاجیکی به فرانسوی به متخصصان زبان های خارجی دانشگاه های جمهوری نیز همکار دارد.

 آثار ادبی و علمی قهرمان تاجیکستان، استاد صدرالدّین عینی برای رشد و تکمیل زبان ادبی نقش و مقام خاص دارد. امّا تا حال لغت آثار این استاد سخن به طبع نرسیده است. با ابتکار یکی از لغت‌شناسان حفیظ رؤفاو یک گروه محقّقان شعبه به تهیۀ لغت آثار ص. عینی آغاز کرده بودند. در برابر ذخیرۀ ورقه-کلمه‌های از ادبیات کلاسیکی تاجیک انتخابگردیده در شعبه برای تألیف لغت تفسیری زبان حاضرۀ تاجیکی ذخیرۀ مواد از آثار بدیعی ادیبان معاصر تاجیک، اثرهای سیاسی و اجتماعی، علمی، کتاب های درسی، مطبوعات دوری، ترجمۀ اثرهای ادیبان بزرگ جهان و غیره به وجود آورده شده بود، که در بین آنها آثار استاد عینی موقع مهم دارد. پس از نشر 11 جلد «کلیات» ص. عینی (در سال 1964) در شعبۀ لغت به مقایسۀ اثرهای قبلاً چاپ‌شدۀ ص. عینی پرداخته، هم آن تفاوت های را، که در نشرهای جداگانه به نظر می‌رسید، دوباره گردآوری نمودند. پس از انجام این کار کارمندان علمی شعبه ه. رؤفاو، ه. احداو ا. ا. آته‌خان‌اوا، م. یوسفاوه، م. شکورافه، ه. تورسوناوه، ه. موخمّدییوه و م. صابراوه از ذخیرۀ لغت تفسیری زبان تاجیکی معاصر کلمه‌های از آثار ص. عینی انتخاب‌شده را جدا کرده، به تهیۀ لغت تفسیری آثار استاد عینی آغاز کردند. محصول نخستین کار دسته‌جمعانۀ آنها این نشر «لغت‌نامۀ آثار ص. عینی» بود، که آن به مناسبت جشن 100-سالگی زادروز استاد به طبع رسید، که 24 هزار کلمه را در بر می‌گیرد.

 در جریان تهیۀ لغت تفسیری آثار ص. عینی مرتّبان به خلاصه‌ای آمدند، که تشخیص چندامد کلمه ها در آثار ادیب یکی از عامل های تحکیم پایه و بنیاد علمی و عملی لغت آثار ص. عینی محسوب می‌شود. با این مقصد کارمندان شعبۀ لغت تمام کلمه‌های 11 جلد «کلیات» ص. عینی را با ذکر جلد و صحیفه گردآوری نمودند، که تعداد آنها تقریباً به یک و نیم میلیون می‌رسد. متأسفانه، این کار با آغاز جنگ شهروندی ناتمام مانده، هنگام کوچاکوچ انستیتوت ترتیب الفبایی این ذخیره به کلّی ویران و تعدادی از آن مواد از بین رفت.

 پس از فوت یکی از مرتّبان اساسی و محرر لغت-ه. رؤفاو کار در بالای این لغت قطع گردید. حالا مواد «لغت آثار ص. عینی» در بایگانی شعبه در انستیتوت نگهداری شده و آن با فراهم آمدن امکانات مساعد می‌تواند ادامه‌ یابد و به نشر سپرده شود.

 یکی از سمت های علمی فعالیّت شعبه را تحقیق مسئله‌های گوناگون لغت‌شناسی و لوگتنویسی تشکیل می‌دهد. در آموزیش و تحقیق تاریخ بیش از هزارسالۀ فرهنگ‌نویسی فارس و تاجیک معیّن کردن مکان و موقع و سهم هر یک فرهنگنامۀ پیشین در رشد لغت‌شناسی و لغت‌نگاری ما دارای ارزش ویژه می‌باشد. این مسائل همیشه مورد توجّه شعبۀ لغت بوده، در این بخش از راه تألیف و دفاع رساله‌های نامزدی و دکتری پژوهش های ارزشمند انجام داده شده است.

 در بخش تحقیق فرهنگنامه‌های کهن در مثال «لغت فُرس» اسدی طوسی نخستین پژوهش در علم لغت‌شناسی تاجیک با نام و. ا. کپرناو مربوط است. موصوف پس از دفاع رسالۀ نامزدی موضوع «لیکسیکاگرفیۀ تاجیکی-فارسی در هندوستان (عصرهای (XVI-XIX –را سال 1974 به حیث رسالۀ دکتری دفاع کرد. و. ا. کپرناو در شعبۀ لغت و در علم لغت‌شناسی تاجیک از راه تحقیق فرهنگنامه‌های کهن یک مکتب علمی مخصوصی را تأسیس داد، که رساله‌های نامزدی دفاعشده دلیل این گفته‌ها می‌باشد. تحت راهبری و. ا. کپرناو طی سال های گوناگون خادمان علمی شعبه ه. رؤوفاو، ه. احداو، ا. آته‌خان‌اوا، م. صابراوه و معلمان مکتب های عالی جمهوری ا. نصرالدین‌اف، د. بهرالدّین او رساله‌های نامزدی تألیف و دفاع نمودند. بعداً تحت راهبری خادم پیشبر علم ه. رؤوفاو نیز در موضوع لغت‌شناسی کارمندان علمی شعبه م. شکورافه، ه. تورسوناوه، ا. واحداف تحقیقات انجام دادند. بخش فرزیالوژی و ضرب‌المثلشناسی را در شعبه استاد م. فاضلاو سروری می‌کردند و تحت راخبری ایشان خادمان علمی شعبه م. یوسفاوه در بارۀ فرزیالوژی رمان «داخونده» ص. عینی، ا. سنگیناو در بارۀ فرهنگ «بهار عجم»، س. عثماناوه عاید به لیکسیکۀ بافندگی و دوزندگی، ه. محمّدییوه در بارۀ لیکسیکۀ آشپزی و قنّادی، ن. عبدالله‌اف راجع به اصطلاحات استرانامیه رساله‌های نامزدی دفاع کردند. م. فاضلاو در سال 1976 در زمینۀ «فرهنگ ضرب‌المثل، مقال و افاریزم های تاجیکی و فارسی» (دوشنبه، د. 1، 1975 و د. 2، 1977) فشردۀ رسالۀ دکتری به نشر رسانید، امّا با سببهای نامعلوم این رساله دفاع نشد. در تربیۀ محقّقان زبان‌شناس رحیم هاشم، ت. ذهنی، س. ج. ارزومناو، دکتر علم فیلولوژی، پروفسور ن. شرافاو سهم نظررس گذاشته‌اند. تحت راهبری آنها ده ها جوانان تربیه یافته و رساله‌های علمی دفاع کردند. از بین آنان خادم پیشبر علمی شعبه ص. خالمتاوه، که راهبری موضوع لغت های دوزبانه را به عهده دارد، در تربیۀ زبانشییاسان تاجیک سهم ارزنده‌ای می‌گذارد. تحت راهبری موصوف تا کنون 5 نفر رساله‌های نامزدی دفاع کرده‌اند.

 کارمندان شعبۀ لغت جز کار تألیف فرهنگ ها در تألیف کتاب های درسی و دیگر واسطه‌های تعلیمی برای مکتب های جمهوری سهم ارزنده دارند. از جمله، «زبان تاجیکی» م. فاضلاو تا در قید خیات بودن مؤلف زیاده از 20 سال به حیث کتاب درسی صنف چارم برای سوادناک کردن نسل نورس استفاده می‌شد. س. ج. ارزومناو. و. ا. کپرناو و ه. روفاو در نوشتن کتاب درسی «زبان ادبی حاضرۀ تاجیک» برای فکولته‌های فیلولوژی تاجیک مکتب های عالی اشتراک کرده‌اند. کتاب های درسی، خودآموز و سواداموزی «زبان تاجیکی» برای روس‌زبان ها تألیفنمودۀ رحیم هاشم (س. 1930) ، س. چ. ارزومناو، آ. جلالاو و ا. سنگیناو در آموختن زبان تاجیکی خمچون دستور استفاده برده می‌شود. سه نشر کتاب «محاورۀ روسی-تاجیکی» و «700 عبارۀ فرزیالوژی زبان روسی به تاجیکی» س. صالحاو و «لغت اختصارات روسی به تاجیکی» ص. خالمتاوه تا امروز مورد استفادۀ خوانندگان قرار دارد.

 در شعبۀ لغت با مقصد تألیف لغت تفسیری زبان تاجیکی از سال 1953 کار گردآوری مواد از آثار گوناگون کهن تا عصر XX آغاز شده بود. در گردآوری مواد کارمندان شعبه و اساساً ترتیب‌دهندگان فرهنگ ت. ذهنی، ا. علی زاده، و. ا. کپرناو، ه. رؤوفاو، ه. محسن زاده، م. عزیزی-می‌شکین، ا. نوراف، ا. سنگیناو، ا. واحداف، ه. زاهداو، قاضی رضا، ا. بیرمزاده مشغول بودند. همچنین در گردآوری مواد نامزد علم فلسفه م. جاهد و ضیائیان کهنسال از شهر و ناحیه‌های تاجیکستان و ازبکستان مثل بابا رجب‌اف، م. ددشیف، ا. یوسفی، م. اشور‌محمّداو، م. دعفراف، آ. رازییف، ر. نور‌محمّداو، ت. مقصوداو (دوشنبه) ، ه. هادی‌زاده، م. صالحاو (قاری مسیحای تمهید) ، ن. ولیخاجه‌یف، ا. عزیزاو (جامع) ، ا. ایگمبیردییف (سمرقند) ، ت. یارمتاو (کانی‌بادام) ، ق. محیی‌الدین‌اف (تاشکند) یاری رسانده‌اند. برای چگونگی سرعت کار گردآوری کافیست، که این چند رقم را ذکر نماییم: از سال 1953 تا 1958 به ذخیرۀ ادبیات کلاسیکی شعبۀ لغت 96 000 ورقه-واژه وارد گردیده باشد، تعداد آن سال 1962 به 436، 537 و در سال ختم تألیف فرهنگ به 700، 000 ورقه-کلمه رسیده بود.

 با زحمت کارمندان شعبه ه. رؤوفاو، م. حیدراوه (متصدّی تنظیم و حفظ و نگهدار ذخیره‌ها) ، س. مختاراوه، ه. تورسوناوه، م. شکوراوه، ا. آته‌خان‌اوا، م. یوسفاوه، ه. موخمّدییوه، س. عثماناوه، م. صابراوه، ا. منیازاوه، ا. واحداف، ه. احداو، م. رحیم‌اوه، ه. برهان‌اوه، س. عزیزی-می‌شکین، ر. گیوارانسکی، ر. اسماعیلاوه،ز. شادییف، ش. کمالاو، ن. نعیماو، م. سعیداو، گ. نبی‌اوه، م. میربابایف، ر. عبدالله‌اف و دیگران، که مدّت های گوناگون در شعبه کار کردند، که امکان‌پذیر گشت، که مقدار ورقه-کلمه‌های منتخب از سرچشمه‌های ادبی، علمی عامّوی و مطبوعات دوری در سال 1990 به زیاده از 2 میلیون رسانیده شود.

 غیر از دو ذخیرۀ اساسی مذکور در شعبۀ لغت ذخیره‌های بسیار نادر عباره‌های فرزیالوژی و ضرب‌المثل و مقال های عضو وابستۀ آکادیمی علم های تاجیکستان م. فاضلاو موجود است. ذخیرۀ اوّلی عباره‌های ریختۀ زبان حاضرۀ تاجیک را در بر می‌گیرد، که استاد م. فاضلاو در طول چار سال از اثرهای تا ابتدای سال های 60-ام عصر XX آفریدۀ ادیبان معاصر تاجیک و از مطبوعات دوری دستچین نمودند. مواد این ذخیره اساس «فرهن عباره‌های ریخته» ایشان را تشکیل داده است. ذخیرۀ ثانی این گنجینۀ بی‌نظیر ضرب‌المثل و مقال هایی می‌باشند، که استاد م. فاضلاو چون غواس بهر بیکران دردانه‌های نظم و نثر به ایشان دسترس عصرهای گذشته و معاصر ادیبان فارس و تاجیک یکه‌چین کرده و در زمینۀ این ذخیره «فرهنگ ضرب‌المثل، مقال و افاریزم های تاجیکی و فارسی» را ترتیب داده‌اند. جمع‌آوری برگه‌ها منبعد نیز ادامه‌ یافته حالا در شعبه زیاده 4، 5 ملیون برگه از آثار گوناگون گذشتگان معاصر ادب جمع‌آور شده است.

 و نهایت، تقریباً یک و نیم میلیون کلمه‌های از آثار منتشرۀ ص. عینی، که با مقصد معیّن کردن چندامد کلمه‌های اساسی به ورقچه‌ها کوچانیده شده بودند، ذخیرۀ خاص شعبۀ لغت را تشکیل می‌دهد.

 همۀ خزینه‌های مذکور بنا بر به تعمیر داده شدن بنای انستیتوت در خیابان رودکی اوّل به بنای در کوچۀ لاهوتی پایتخت و سپس در سال 1992 به توسط قوّه‌های نظامی به انبارهای پس بنای ریاست آکادیمی ملی جمهوری تاجیکستان آورده ریخته شده بودند. همۀ خزینه‌های شعبۀ لغت ها بعد از اتمام تعمیر و ترمیم چندساله ماه آگوست سال 1998 به بنای اصلی انستیتوت کوچانیده شدند. چون تمام مواد به انبار ریخته در تول زیاده از 6 سال در تگ پا تیت و پریشان، در درون چنگ و خاک و قسمی از تأثیر برف و باران مغار بسته می‌خوابیدند، پس از کوچانیده آوردن به خانه‌های موافق و مناسب برای شعبۀ لغت تخصیص دادۀ مأموریّت انستیتوت کار شعبه از روی موضوع و مضمون ترتیب یافته به گروه ها جدا کردن مواد ذخیره‌ها و سپس اقلاً از روی ترتیب حرف های بیرونی (یعنی حرف های اوّل) به نظام درآورده شد. ذخیرۀ شعبۀ لغت ها نه فقط زمینۀ معتمد علمی برای تألیف فرهنگنامه‌ها به شمار می‌رود، بلکه می‌تواند همچون سرچشمۀ تحقیقات های مهم و گوناگون واژه‌شناسی خذمت کند.

 سال 2006 «فرهنگ تاجیکی به روسی» از طرف د. سیم‌الدّین‌اف، ص. د. خالمتاوه و س. کریماو تهیه گشته، توسط نشریات «دانش» عبارت از دو جلد از چاپ برآمد. سپس «فرهنگ تفسیری زبان تاجیکی» در دو جلد سال 2008 در تألیف و تصنیف س. نظرزاده، ا. سنگیناو، م. سلطاناو، س. کریماو، آ. قاسم‌اف و س. متراباو به طبع رسید. اشتراکداران تحریر و تکمیل اوّل: س. نظرزاده، ا. سنگیناو، ا. منیازاو، س. کریماو، م. ح. سلطان، عا. قاسم‌اف، س. متراباو، س. سبزه‌یف. اشتراکداران تحریر نهایی: س. نظرزاده، س. کریماو، م. ح. سلطان، ا. سنگیناو؛ تحریر نظارتی: قادراو غ.، خالمتاوه ص. ، کریماو س. ، فیضییف و دیگران بودند.

 فرهنگ تفسیری زبان تاجیکی بیش از 000 80 واژه و عباره و ترکیبات زبان را فرا گرفته، از لحاظ ساختار کلمات و ترکیب و اصطلاحات هم دورۀ کلاسیک و هم معاصر رشد زبان را در بر می‌گیرد. در آخر فرهنگ مفتاح عربی ضمیمه شده است.

 تصحیحات فرهنگ را ا. مسکیناو، س. زرافشانی، چ. نظرشایوه، س. نیکبختشایوه، گ. عثماناوه، آ. میرزایفه انجام داده‌اند. مفتاح عربی آن را فیروز نبوی و الهام مسکیناو تهیه نمودند.

 سال 2010 «فرهنگ مکمّل زبان تاجیکی» تحت راهبری نظرزاده س. نشر گردید. تهیه‌گران و مرتّبان حرف «ا» نظرزاده س. ، کریماو س. ، فیضییف س. بوده، در جمع‌آوری مواد و تحریر و تصحیح اوّل رحمان‌اف ر. ، آدینه‌یف ن. ، دوستاو ه. ، مسکیناو ا. ، سنگاو ا. سهم گرفتند. در تحریر فرهنگ (جلد (1 د. سیم‌الدّین‌اف عضو وابستۀ آکادیمی علم های تاجیکستان، دکتر علم فیلالوژی م. ح. سلطان بی‌واسطه اشتراک نمودند. تحریر و تصحیح نهایی و تحریر نظارتی از جانب س. نظرزاده، م. ح. سلطان، س. کریماو، س. فیضییف، ن. آدینه‌یف، ز. خالنظراوه، ا. مسکیناو و گ. عثماناوه انجام داده شد.

 کار جمع‌آوری مواد، برگه‌های گنجینۀ لغت و نوشتن مثال ها اساساً از جانب خود کارمندان شعبۀ فرهنگ‌نگاری صورت گرفت. اینچنین به آنها همکاران ملکاوه ا. ، عثماناوه گ. ، هاشماوه خ. ، نیکبختشایوه س. ، محمّدخاجه‌یوه ر. ، صدّیقاوه ز. ، دولتاوه م. ، قادراوه گ. ، سلیماوه ش. ، ساعتاوه م. و رحیم‌اوه خ. در چاپ کامپیوتری و تنظیم موادّ فرهنگ کمک کردند.

 سال 2017 «فرهنگ روسی-تاجیکی» (جلد 1) ، مرتّبان خالمتاوه ص. ، م. ح. سلطان و کریماو س. به طبع رسید. مؤلفان: خالمتاوه ص. د. ، خالنظراوه ز. م. ،  قاسم‌اف عا. خ. ، رحماناوه ن. ش. ، کریماو س. ا. ، آدینه‌یف ن. س. محرران: خالمتاوه ص. د. ،  خالنظراوه ز. م. ،  سلطاناو م. ب. ، قاسم‌اف عا. خ. ، کریماو س. ا. فیضییف س. محرران علمی و نظارتی: عزیزقولاو ج. ا. ، ناصراو س. م.  مصححان: عبدالله‌افه ز. ف. ، دولتاو ج. س. ، مسکیناو ا. پ. حروفچینان: محمّدخاجه‌یوه ر. ، عثماناوه گ. ، رجباوه س. ، شریپاوه گ. ، ناراوه م. مقرّضان: د. ا. ف. جوره‌یف غ. ، ن. ا. ف. کبیراف ش. ، ن. ا. ف. میرزایف س. ، ن. ا. ف. کریماو ن. می‌باشند.

 عین حال شعبه به تهیه و تدوین «فرهنگ روسی به تاجیکی» (ج. 2-3) ، «فرهنگ مکمل زبان تاجیکی» (ج. 3-12) و دیگر فرهنگ های خرد و متوسط، به نشر آماده کردن یک قطار فرهنگ های کلاسیکی، اینجونین تکمیل فاند ذخیره ای شعبه مشغول است.