Дар авасто Ҷамшед зодаи нахустин мӯбади ҳум аст. Нахустин истумандест, ки шираи гиёҳи ойинӣ ва сипанди ҳумро мегирад ва аз он нӯшоба месозад. Ба подоши ин кор аст, ки Ҷамшед барои вай зода мешавад (Исно 4/9, ба нақл аз Каззозӣ). Ҷамшед дар “Шоҳнома фарзанди Таҳмурас аст. Ӯ аз ибтидо бо фарри шоҳаншаҳист ва ҳама ба фармони ӯянд ҳатто париён: "Ба фармони ӯ деву мурғу парӣ”.

Ӯ дар низоми қудрат аз эътибори дин барои касби қудрати шаҳриёрӣ баҳра ҷӯст. Нахустин кораш сохти таҷҳизоти ҷангӣ аст. Нахуст олати ҷангро даст бурд...баъд ҳам тақсими табақотиро анҷом дод ва отурниён (осурбон ё котузиён)-ро аз миёни мардум ҷудо кард ва онҳоро ба кӯҳистон фиристод то дар он ҷо ибодат кунанд ва дар ҳукуматдорӣ дахолат накунанд. Ин аввалин подшоҳ аст, ки ҷомеаи диниро ба унвони як табақаи иҷтимоӣ муаррифӣ мекунад:

Дар абёти боло Фирдавсӣ нишон медиҳад, ки Ҷамшед арзиши коре барои рӯҳониён қоил нест ва фақат кори онҳоро парастиш медонаду бас; вале баръакси онҳо, “артишиён”-ро нигаҳдорандаи тахти шоҳӣ медонад ва мардонагию коргузориро аз онҳо медонад:

Дар абёти пешин низ нишон медод, ки нахустин кори Ҷамшед баъд аз тоҷгузорӣ, сохти силоҳи ҷангӣ аст барои тақвияти ин гурӯҳ. Баъд аз тақсимбандӣ ба суроғи девҳои нопокдин меравад. Бо онҳо шурӯъ ба кори шаҳрсозӣ мекунад. Гармобаву кох месозад. Ҷамшед бо девҳои доно дӯст буд. Онҳо муҳандисӣ ва хатту забон медонистанд. Маданияту шаҳрсозӣ ба кумаки девон сурат гирифт. Онҳо илми осмонро низ медонистанд ва ҳамсафари Ҷамшед дар осмон шуданд.

Диндорон ҳунаре надоштанд ва аз наздик шудани Ҷамшед ба девҳо нигарон буданд. Девҳо ҳаргиз дину ойини рӯҳониёни давраи Ҷамшедро напазируфта буданд ва барои ҳамин аз назари рӯҳониёни мусаллат, ронда шуда ва нопок маҳсуб мешуданд ва ҳар чи андешаи палид буд, ба онҳо нисбат дода мешуд:

Ҷамшед баъд аз ниёзҳои аввалия ба сӯи таҷаммулот меравад. Санги қимматӣ ва симу зар истихроҷ мекунад. Хушбӯкунандаҳоро таҳия мекунад ва ба суроғи пизишкӣ меравад ва баъд ҳам киштиронӣ мекунад, сипас тахте месозад, ки ба кумаки девҳо парвоз мекунад. Дар тамоми ин солҳо Ҷамшед бо девҳо ҳамроҳ буд ва девҳо ба ӯ хидмат мекарданд:

Мардум ранҷу бадӣ надоштанд. Шоду розӣ буданд. Шоҳ низ ҳамроҳу дӯстдор ва ба ҳамроҳи мардум буд. Низоми мардумсолорӣ буд:

Ба ҳамин ҷиҳат пас аз солиёне, ки ӯ хидматгузори мардум буд, дорандаи фарри каёнӣ ё фарри шоҳӣ шуд:

Билохира, зоҳири достони Ҷамшед дар “Шоҳнома” мегӯяд, ки ӯ манӣ кард. Тавзеҳи қонеъкунандае матраҳ нагардидааст. Шоҳе чунон бузург ва дӯстдори мардум, аҳли донишу фазл ва дорои мақбулияти ом, ногаҳон ба воситаи ғурур ба зер кашида шавад, ҷуз ҳарф он ҳам дар миёни бузургони лашкару меҳони кишвар, коре ва амале надода буд, ки боистаи азли ӯ бошад:

Яке аз муҳимтарин вазоиф ва текники мӯбадон, ҷилавгирӣ аз инҳирофи шаҳриёр аз суннатҳои динӣ буд. Дар воқеъ қудрату нуфузи мӯбадон ба ҳадде буд, ки гоҳе шаҳриёрро бозхост мекарданд ва ба ин тартиб қудрати шаҳриёр маҳдуд мешуд. Чунон ки дар “Шоҳнома” мӯбадон аз Касро Нӯшинравон дар бораи корҳои мухталифе, ки бар хилофи суннати динӣ анҷом дода буд, бозхост мекарданд (Баҳромӣ). Мӯбадон умдаи кори худро мутаваҷҷеҳи ҳукумати дунявӣ карда буданд ва бо нуфуз ва шабакаи неруманд, ки дар давоири (доираҳо)- давлатӣ доштанд, ба шакле мустақим дар сарнавишт ва аҳволи якояки мардум дахолат мекарданд. Огониёс мегӯяд: “Дигар ҳама мардум илзоман ба қавли ин, яъне пазириши қудрати муғон мулзам шудаанд ва ҳамаи умури кишвар ба савобдиду ройзании онҳо ба натиҷа мерасад. Дар раъси ин созмони бузургу қудратманди муғона, мӯбади мӯбадон қарор дошт, ки бо ҷиддияту хушунат ва сахтгирӣ, бо ҳазорон маъмури зердаст, созмони худро идора мекард, азлу насб ва таъйини ҳудуди ихтиёроте, ки ба коргузорон вомегузошт, бо ӯ буд ва бар ҳасби зоҳир вайро шоҳ таъйин мекард, аммо ҳар гоҳ шоҳ гоме бархилофи манофею хостаҳо ва маҳдудияти ин тоифа бармедошт, мавқеияти худашро ба хатар меандохт. Тарбияти валиаҳд бо назари вижаи мӯбади мӯбадон буд, ҳар гоҳ созмони муғон намехост валиаҳд ба салтанат расад, ройю назараш ҳалкунанда буд (Разӣ).

Ба назар мерасад Ҷамшед замзамаҳое пинҳонӣ алайҳи худ шунидааст. Аз он ҷо, ки ӯ аҳли гуфтугӯст на ҷанг, пас нишасте бо бузургони лашкар баргузор мекунад ва ночор барои дифоъ аз худ дар муқобили дасисае, ки аз он хабар ёфта, хадамоташро ёдоварӣ мекунад:

Ёдоварӣ мекунад, ки рифоҳу оромиш ва шодиро барои ҳамагон фароҳам кардааст. Порчабофӣ ва либоси танашонро ӯ фароҳам кардааст:

Эътироз мекунад, ки бо он ҳама хадамот, шоҳӣ фақат шоистаи ӯст ва дуруст нест, ки ба дунболи тағйири ҳукумат бошанд ва шоҳе дигар баргузинанд:

Вақте ӯ маният кард, ҳеч кас аз дарбор тамаллуқу чоплусӣ накард. Ҳама сарҳоро пойин афканданд. Магар мешавад дарборе бо подшоҳе мустабид бидуни мутамаллиқу таъйидгар бошад?! Чун сухани ӯ мабнӣ бар худситоӣ набуд; балки шикояту ранҷидагии ӯ аз атрофиён буд, ки тамоми заҳматҳои ӯро надида гирифта ва дасиса мечиданд. Мехост бигӯяд бо ин ҳама хадамот чаро бо ман чунин мекунед?!

Дар ибтидои нишаст дар абёти “Шоҳнома” сухане аз мӯбадон набуд, вале ногаҳон ин ҷо ба ҷои ин ки бигӯяд бузургони лашкар сар ба зер афканданд, ин ҳаракатро барои мӯбадон матраҳ мекунад, яъне дубора нишон медиҳад, ки мӯбадон дар миёни лашкариён буданд ё фармондеҳии онҳоро доштанд. Таркиби дину зӯр ва ҷанговарӣ метавонад ба абзорӣ шудани дин кумак кунад. Инак ҳама мӯбадон, ки медонистанд шикваҳои шоҳ дуруст аст ва посухе надоштанд, сукут ихтиёр карда ва сар ба зер афкандаанд:

Агар сухани Ҷамшед масъалаи динӣ буд, мӯбадон мебоист аз худояшон дар баробари Ҷамшед дифоъ мекарданд. Ҳар чи бошад қудрати Худо беш аз қудрати Ҷамшед аст, лекин масъала худоӣ кардан ва ғурури Ҷамшед нест; балки онҳо воқеан медонистанд Ҷамшед дуруст мегӯяд ва посухе надоштанд. Наметавонистанд хидмати Ҷамшедро нодида бигиранд, аммо масъалаи аслӣ қудрат буд. Мӯбадон ба шоҳе дар ихтиёри мӯбадон ниёз доштанд, ки Ҷамшед он набуд. Пас таъйиди худро аз ӯ бозгирифтанд. Ҷамшед, ки дар оғози подшоҳии худ мӯбад буд, аз миёни онҳо бархоста ва бо ҳимояти онҳо шоҳ шуда буд, инак, ки бо тлошҳои бисёр пуштибонии мардумӣ ёфта буд, ба мӯбадон эътиное надошт. Пас дар ин истизоҳ ройи эътимод наёвард:

Гарданфарозии Ҷамшед дар баробари мӯбадон сабаб шуд мӯбадон аз ҷойгоҳи динии худ истифода кунанд ва бо иттиҳоми динӣ ва рӯйгардонии ӯ аз дину аз Худо, таъйиди лашкариёнро барои кудето бигиранд:

Ҷамшед бо он низоми табақотӣ иҷоза намедод, ки табақоти мухталиф дар кори ҳам дахолат кунанд:

Қудрат дар ҳавзаи сиёсӣ ба маънои тавоноии нуфузи ҳоким барои расидан ба ҳадафи матлуб бо мавонеи мутааддиде рӯбарӯст: “Қавонини илоҳӣ, табақоти иҷтимоӣ, ҳинҷорҳо ва мардум маҳдудкунандаи қудрат ҳастанд (Баҳромӣ).

Нишонаи коркарди дугонаи дин пайдост. Дин бо навъе механизми назорат, қудрати шоҳро низ дар даст гирифт. Иртиботи мустақим бо сиёсатро нишон дод ва амалан бар он султа ёфт. Абёт нишон медиҳад, мӯбадон афроде сиёсатмадор буданд, ки аз дин ба унвони абзоре барои ба даст овардани қудрати бештар баҳра ҷӯстанд.

Дар тамоми муддати подшоҳии Ҷамшед чирагии қудрати шаҳриёрӣ бар дин ошкор аст. Нахустин парвози инсон бо Ҷамшед шакл гирифт ва раҳсипарӣ бар обҳо бо киштии ӯ мумкин шуд. Пас Ҷамшед, ки бар ҳавову замин ва об сайтара ёфта буд, ниёзе ба фармонбарӣ аз мӯбадон надошт. Агар ӯ бо сиёсат рафтор мекард ва мӯбадонро ба ҳеч намеангошт, чунин фарҷоме намеёфт. Дар тамоми муддате, ки машғули пешрафти сарзаминаш буд, ёде аз мӯбадон накарда ва дар парвоз бо девҳо ва низ тасаллут бар обҳо ва киштиронӣ, аз Худо сухане ба миён наёмад ва гӯӣ қатъи бандагӣ аз даргоҳи рӯҳониён карда буд. Ҷамшед сарвати зиёдеро бо пешрафти кишвар ба даст оварда буд ва ин сарват дар ихтиёри мӯбадони зоҳиран обид набуд. Ҳамаи инҳо асбоби норизоятӣ шуда ва замина барои сарнагунии шаҳриёр ба дасти ин табақа фароҳам гардид:

Фармонбардорӣ аз табақаи диндорон муҷиби тадовуми фарра аст ва нофармонӣ фарро мекоҳад. Костани фар, костани пойгоҳ ва хор шудани шоҳ аст:

Ҳоло навбати сиёсати пушти пардаи диндоронест, ки Ҷамшед солҳо онҳоро ба кӯҳ кучонида буд то ба ибодаташон бипардозанд. Онҳо дар кори пешрафт ва ободонию маданият ҳунаре надоштанд. Пас мӯбадон бо ҳимояти тарафдорони низоми сармоядорӣ ба суроғи кишвари ҳамсоя мераванд; ҷойе, ки марде ҳамдини онҳо ҳукумат дорад. Бисёр низ сарватманд аст:

Мардос писаре дошт бо номи Беварасп. Дорандаи даҳ ҳазор асп, лекин ин писари бисёр сарватманд баҳрае аз меҳр набурда буд:

Бинобар ин байт чаро эрониён бояд ӯро ба шоҳӣ баргузинанд? Ду абзори қудрат; яъне дин ва сарват дар ҳоли таркибу сохти аждаҳои қудратмандтаре буд то битавонад ҳар чи бештар дар кори табоҳии Эрону эронӣ пеш биравад. Диндорон мехостанд аз Ҷамшед интиқом бигиранд ва бемеҳрию беэътиноии ӯро посух гӯянд. Дин бо кумаки сармоядорон мехост дубора қудрати худро ба даст бигирад.

Дар ҷое дигар аз “Шоҳнома” боз ҳам мӯбадон қудратнамоӣ кардаанд. “Яке аз фунуни мӯбадон барои барқарории қудрат дар ростои авомири Аҳуроӣ, гузиниши шаҳриёр бар асоси усули динию ахлоқӣ ва барканории шоҳони бедодгар буд. Дар достони Яздигурд табақаи мӯбадон бар он буданд, ки Яздигурд дар тули подшоҳияш бедодгар буда, фарраи эзадӣ аз ӯ гусаста шуда ва дар фарзандаш Баҳром низ таҷаллӣ надорад. Пас бо ин баҳона иҷозаи подшоҳӣ ба фарзанд ва ҷонишини Яздигурд надоданд ва шоҳи дигаре бо номи Пир Хусрав интихоб мекунанд ва ҳамагон ба ӯ мулҳақ (ҳамроҳ, якҷо) мешаванд (Баҳромӣ).

Пас аз рӯйидани мор бар китфҳои Заҳҳок, аз Эрон хурӯше бармехезад ва кудето оғоз мешавад. Ҳоло ҳамон сипоҳи қудратманде, ки Ҷамшед сохта буд, гурӯҳ-гурӯҳ барои паймон бастан ба сарзамини тозиён мераванд.

“Ҳамеша сиёсати хориҷӣ яке аз манобеи қудрат будааст (Раҳимӣ) Эрониён ба сарзамине бегона рафтанд ва шоҳе ҳавлпайкарро, ки далеру сабуксор ва нопок аст, ба кишвари худ меоваранд. Ҳам онҳо, ки шоҳи ҳафтсадсолаи Эронро, ки сабаби ободонию хушӣ ва бемаргӣ буд, ба далели манӣ кардан, халъ мекарданд, читур мехостанд Заҳҳокеро, ки аз асос нопок буд, шоҳи кишвар кунанд?

Кишвари найзасавор бидуни шоҳ раҳо мешавад, Эрон чи дошт, ки бар сарзамини аслии Заҳҳок мечарбид ва ӯ ҳозир буд аз подшоҳӣ дар сарзамини худ даст бикашад ва бар садри кишвари бегона биншинад? Диндорони Эрон аз манбае динӣ дар сарзамини найзасавор дастур доштанд, ки чунин кунанд, бо ин ки аз ибтидои моҷаро, бадеҳӣ буд, ки Заҳҳок шоҳе сармоядор ва нопок аст. Онҳо мехостанд, ки Эронро бо он ҳама пешрафт дар дастёбӣ ба манобеъ ва баҳраманд аз донишҳои мухталиф, мустаъмараи найзасаворон кунанд.

Интиқоли қудрат аз тариқи кудето бо хоинони эронӣ ва бо кумаки сипоҳи тозӣ ба осонӣ ва суръат дар Эрон сурат гирифт. Ҷамшед бо сипоҳе, ки солҳо дар тақвияти он кӯшида буд ба ҷанг напардохт, балки тахтро тарк кард.

Пас аз сад сол Ҷамшедро ёфтанд. Ҳоло ӯ нопокдин хонда мешавад:

Равшан аст, ки фатвои уламои дин ӯро нопок эълом мекунад то битавонанд ӯро бикӯшанд; зеро “вуҷуди шоҳ муқаддас аст; қатли ӯ ҳам тобу ба шумор меравад ва қотил ба подафраҳи он, интиқоме сахт бозпас хоҳад дод” (Тавассул Паноҳӣ).

Ҳоло ки рехтани хуни ӯ мубоҳ гардид, ҳамин ки ба чанги Заҳҳок афтод, бедиранг ва бидуни муҳокима бо арра ба ду ним шуд. Аз тарси равшангарии Ҷамшед ва хезиши мардумӣ ба ӯ иҷоза надоданд сухане бигӯяд ва дигаронро огоҳ кунад ва билофосила ӯро ба фаҷеътарин шакли мумкин куштанд:

Фирдавсӣ дар байтҳои сипасин ба бегуноҳии Ҷамшед ишора мекунад ва дилгир аст:

Ва албатта шоир ба хубӣ медониста, ки ин марг, марге сиёсӣ ва ҳосили найранг аст ва аз он ба “нағзбозии рӯзгор” таъбир мекунад. Сиёсате касиф, ки дилро ба дард меоварад:

Фирдавсӣ ҳамвора пас аз марги қаҳрамонони достонҳояш андӯҳгин мешаваду менолад ва аз бевафоии дунё сухан мегӯяд. Лекин дар поёни достони Ҷамшед, дилтангии шоир аз фарҷоми Ҷамшед ба қадре зиёд аст, ки орзи марг мекунад:

Дар ин ҷустуҷӯ, ки фақат бахши асотирии “Шоҳнома”-ро мековад, ба робитаи дину сиёсат таваҷҷуҳ шудааст ва хонише дигар аз достони подшоҳони пешдодиро матраҳ мекунад. Ду қудрати динӣ ва қудрати шоҳиро гоҳ дар таомул ва гоҳ дар тақобули ҳам меёбад. Ҷамшед диндоронро ба ихтиёри худ раҳо карда ва ҳаримашонро пос медорад, аммо диндорон ҳамвора дар талош бар тасаллути бештар бар салтанат дида мешаванд.

Тавтеаи ниҳоди дин алайҳи салтанат барои ба даст овардани қудрат низ ба даст овардани сарват ва афзоиши чоҳу мавқеъият дар давлат аст. Тавтеа алайҳи Ҷамшед нухбакушӣ (нухба-баргузида, бартар, мунтахаб) аст. Ҷамшед нухбаест, ки дар куниши таърихии ҷомеа муассир воқеъ шуда. Ӯ қаҳрамони мардум аст, ки бо кӯшишу тавонмандӣ кишварро ба маданият расонидааст. Шикасти ӯ ба далели қиёми мардумӣ набуд, балки ба далели ихтилоф бо табақаи мӯбадон дар муносиботи қудрат буд. Дар ин кашокаш, сиёсатмадорон, динро абзоре барои ба даст овардани қудрати бештар ба кор гирифтаанд ва фарраи эзадӣ барсохтаи мӯбадон аст барои маҳори қудрати шоҳ.

Се омили дин, сиёсати хориҷӣ ва таомул бо сарзамини найзагузор, сарвату сармоя, бо иттиҳоди ҳамдигар сабаби интиқоли қудрат дар гузор аз Ҷамшед шуданд ва ҳадафи бузургтар ин буд, ки Эрон мустаъмараи саворони найзасавор шавад ва манобеву доштаҳои кишвари биҳиштин дар ғорату дар хидмати низоми динии хориҷӣ қарор гирад.

Доктор Фарангиси Фарҳуд, мудири пажуҳишсарои фарҳанг, ҳунар ва адаби форсии “Собит” дар Машҳад

Баргардони Беҳрӯзи Забеҳулло