Қабули эъломияи Истиқлолияти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар таърихи 24 августи соли 1990 ва дар таърихи 9 сентябри соли 1991 давлати мустақил эълон шудани Ҷумҳурии Тоҷикистон барои рушди забону фарҳанги миллӣ заминаи созгор муҳайё кард, вале аз ин ҳаводиси фараҳбахш чанде нагузашта, бо таҳрику тавтиаи душманону бадхоҳони миллати тоҷик дар Тоҷикистон оташи ҷанги дохилӣ забона зад, ки кишварро харобу бозори забону фарҳанги миллиро касод намуд ва ҳазорон мардуми бегуноҳро ба коми худ фурӯ б

Ҳуқуқ маҷмуаи қонуну қарорҳо дар робита ба афроди ҷомеа аст ва донистану риояи он боиси низому суботу оромиш дар кишвар мебошад. Бо дарки муҳиммияти ин масъала соли 2024 мувофиқи Фармони Президени Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон “Соли маърифати ҳуқуқӣ” эълон шудааст.

Рӯзи 6 ноябри соли 1994, яъне сӣ сол аз ин муқаддам тавассути раъйпурсии умумихалқӣ – Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон қабул гардид, ки ҳамасола дар Тоҷикистон ин сана бошукӯҳ таҷлил мегардад.

Достони “Чароғи абадӣ” дар соли 1956 таълиф гардида дар он симои асосгузори адабиёти муосири тоҷик устод Садриддин Айнӣ ба тасвир кашида шудааст. Дар меҳвари достони мазкур ду лаҳзаи муҳимми зиндагӣ; интизории таваллуди фарзанд ва интизори дидори шахсияти азизу муътабар қарор дошта, шоир ба таври намодин ин ду лаҳзаро ба таври мувозӣ ва ҳунармандона инъикос менамояд.

Дар ганҷинаи пурғановати забони модарии мо чун гавҳари хушоб ва дурри ҷаҳонтоб вожаҳои асилу сараи ба истилоҳ «аҳуроӣ» маҳфузанд, ки реша дар умқи таърих дошта, ба суннат ва расму ойинҳои қадими мардуми мо иртиботи қавӣ доранд ва гузаштаи дури пурифтихори моро ба имрӯз ва имрӯзи моро ба фардои дурахшони он пайванд медиҳанд. Меҳргон ҳам аз чунин вожаҳост.

«Воқеан, Меҳргон яке аз куҳантарин ҷашнҳои мардуми ориёинажод буда, гузаштагонамон онро ҳамчун ситоишу ниёиши Меҳр ё Митро ва рамзи аҳду паймон ва дӯстиву муҳаббати оинни меҳрпарастӣ таъбир кардаанд».

Эмомалӣ Раҳмон

Директори Институти забон ва адабиёти

ба номи Абуабдуллоҳ Рӯдакии АМИТ., д.и.ф., профессор

Шарифзода Фарангис Худоӣ

Малико, ҷашни Меҳргон омад!

Мардуми тоҷик асли ориёӣ дорад ва ифтихор аз асли ориёӣ рукни муҳимми ҳувияти миллии мо – тоҷиконро ташкил медиҳад. Калимаи «ориёӣ» дар фарҳангу луғатномаҳо ғолибан «наҷибзода», «асил», «озода», «бовиқор», «зебо» маънӣ мешавад.

Ба ҳамагон маълум аст, ки инсон ҳамеша дар ҷустуҷӯйи зиндагии орому осуда ва дар талоши саодатинаслҳои имрӯзу ояндаи худ аст. Бинобар ин ӯ ҳамеша ниёзмонди ҳидоят ва роҳнамоии шахсиятҳои бузурги дурбину ояндабини имрӯзаву гузашта мебошад.

Девони шеър, чунонки маълум аст, тибқи суннатҳои устувори адаби порсӣ, аз рӯи ҳарфи охири қофия тартиб дода мешавад. Ғолибан, дар девонҳои ғазалиёти шоирони гузаштаи мо ин қоида риоят шудааст.

Яқинан, бидуни омодагии қаблӣ дарку фаҳми нисбатан дурусту ба воқеият наздики осори классикони адабиёти форсии тоҷикӣ барои хонандаи муосир ба осонӣ муяссар намешавад. Тавре ки аз гузориши муҳаққиқи рус В. Я.

Ҷалолуддин Муҳаммади Балхӣ маъруф ба Мавлоно аз машҳуртарин шоири тоҷиктабори қарни ХIII ва аз бузургтарин чеҳраҳои адаб ва ирфон буда, нуфузи ӯ фаротар аз марзҳои милливу тақсимоти қавмӣ аст ва шеъри ӯ ба бисёр забонҳои ҷаҳон тарҷума шудааст.

Забон ҳам дар “Маснавӣ” монанди дигар категорияҳои дигари фалсафӣ корбурди дугона дорад. Ҳамон гуна, ки маълум аст Мавлоно орифу қутби маънавии даврони худ буд ва забонро зарфе медонист, ки бояд дар хидмати маъно бошад. “Ҳарф зарф омад дар ӯ маънӣ чӯ об” далолат бар ҳамин бардошти Мавлоно аз забон дорад. Аз ин лиҳоз, забон дар дасти Мавлоно мисли мум нарм аст ва шоир он гуна ки худ мехоҳад, забонро тобеи андешаи худ менамояд.

Сирри Худо, ки орифу солик ба кас нагуфт,

Дар ҳайратам, ки бодафурӯш аз куҷо шунид.

Хоҷа Ҳофиз

Одамушшуаро Абуабдуллоҳ Ҷаъфар ибни Муҳаммад Рӯдакӣ (858-941) на танҳо маъруфтарин сухансарои рӯзгори давлати сомонӣ, балки аз бузургтарин устодони забону адаби мо барои ҳамаи давру замонҳост, ки то ба имрӯз сурудаҳои ширину шево ва ҷаззобу дилкашаш вирди забони мардуми мо ва дигар форсизабонони ҷаҳон қарор гирифтаанд.

Хушбин будан ё андешаи хуб доштан метавонад ҳар инсонеро аз навмедӣ, нигаронӣ, нороҳатӣ, ғаму андӯҳ ва амсоли инҳо дур созад. Некбин будан ба коре ё рӯйдоде ба саломатӣ ва оромиши рӯҳии инсон таъсири беандоза дорад. Инсон дар зиндагӣ ба мушкилоту гирифториҳои зиёде рӯбарӯ мешавад, ки боиси афтодарӯҳӣ ё аз даст додани оромиши хотираш мегардад. Барои ҳамин ба инсон зарур меояд, ки андешаҳои манфиро аз зеҳнаш дур созад ва ба ҳама кор бо чашми нек назар андозад.

Аскар Ҳаким, Шоири халқии Тоҷикистон, барандаи Ҷоизаи ба номи Рӯдакӣ, доктори илмҳои филологӣ, сарходими илмии шуъбаи забон ва адабиёти муосири Институти забон ва адабиёти ба номи Абуабдуллоҳ Рӯдакии АМИТ

«БӮИ ҶӮИ МӮЛИЁН» Ё

Шамсиддин Муҳаммадиев, муовини директори Институти забон ва адабиёти ба номи Рӯдакии АМИТ, номзади илми филология

РӮДАКӢ – СОҲИБҚИРОНИ ШОИРӢ

Шуҳрати шоирии Абуабдуллоҳ Ҷаъфар ибни Муҳаммад Рӯдакӣ (860-941) ва рӯзгору осори ӯ, ҳунару хислату сифоти ӯ дар тазкираву ашъори адабиёти беш аз ҳазорсолаи мо таърифу тавсиф шудааст.

Мусаллам аст, ки нақши Рӯдакӣ дар густариш ва ташаккули забони тоҷикӣ хеле муҳим арзёбӣ мешавад. Бо ташаббус ва ибтикори чунин шоирону нависандагон буд, ки забони тоҷикӣ сайқал ёфта, тарзи ифодаи вожаву истилоҳоти осори онҳо то ба ҳол ба тағйироти ҷиддӣ рӯ ба рӯ нагардидаанд, ба истиснои баъзе калимаҳои куҳан ва арабии мушкилбаён.

Фарҳангнигорӣ дар таърихи забони тоҷикӣ собиқаи дерина ва намунаҳои барҷаста дорад. Фарҳангу луғатномаҳои фаровон, ки луғатшиносон ва фарҳангнигорони машҳур дар давраҳои гуногун таҳия ва таълиф кардаанд, ганҷинаи бебаҳои вожагони забони тоҷикӣ маҳсуб гардида, то имрӯз қолаб ва шаклу гунаҳои мухталифи калимасозӣ ва истилоҳофаринии забон аз рӯйи онҳо омӯхта мешавад.

Ҷаҳон ҳамеша чу чашмест, гирдгардон аст,

Ҳамеша то бувад, ойин-ш гирдгардон буд.

Номшиносӣ яке аз масъалаҳои муҳим ва арзишманд ба ҳисоб рафта, таҳлилу таҳқиқ ва рамзкушоии онҳо ба муҳаққиқ имкон медиҳад, ки ба вижагиҳои таърихи миллати худ ошноӣ пайдо кунад. Махсусан, омӯзиши маъноӣ ва сохтории номвожаҳои ҷуғрофии бунёдӣ, ки аз фарҳанги волову ботамаддуни мардуми ориёитабор, зисту зиндагӣ ва кору фаъолияти онҳо маълумот медиҳанд, ки хеле муҳим аст.

ДУШАНБЕ, 09.09.2024 /АМИТ «Ховар»/. «Истиқлол на танҳо соҳибихтиёриву озодии давлат, ҳудуд ва мардумони он аст, балки раҳоӣ аз сукути андешаи мустақил мебошад. Яъне истиқлоли фикрӣ аст, ки андешаи мустақили сиёсӣ, иҷтимоӣ, иқтисодӣ, фарҳангӣ, мазҳабӣ ва ҳуқуқӣ аз он сахт вобаста аст.

Истиқлоли давлатӣ, ки дар бораи бадастории он халқи Тоҷикистон 9 сентябри соли 1991 Эъломия қабул намуда, онро ба тамоми ҷаҳониён арза намуд, на танҳо дар даҳсолаву садсолаҳо, балки дар ҳазорсолаи охир воқеаи муҳимтарин барои миллати куҳанбунёди мо ба ҳисоб меравад.

Дар авасто Ҷамшед зодаи нахустин мӯбади ҳум аст. Нахустин истумандест, ки шираи гиёҳи ойинӣ ва сипанди ҳумро мегирад ва аз он нӯшоба месозад. Ба подоши ин кор аст, ки Ҷамшед барои вай зода мешавад (Исно 4/9, ба нақл аз Каззозӣ). Ҷамшед дар “Шоҳнома фарзанди Таҳмурас аст. Ӯ аз ибтидо бо фарри шоҳаншаҳист ва ҳама ба фармони ӯянд ҳатто париён: "Ба фармони ӯ деву мурғу парӣ”.

“Шоҳнома” мероси сутурги эрониён, дорои мазмунҳоест, ки гоҳ ба рамз омадааст ва ҳамин вижагӣ онро барои тамомии давраҳои таърихӣ коромад мекунад. Дар навиштори пеши рӯ, такияи пажуҳиш ба лиҳози истидлолӣ, матни аслии “Шоҳнома” дар бахши асотирӣ аст ва талош бар он аст, ки андешаи сиёсии лояҳо (қабатҳо)-и пинҳони сухани Фирдавсӣ ошкор шавад. Нақши дин ва намуди он ба шакли фарраи эзадӣ бознамоӣ гардад.

Ҳамон гуна ки ба аҳли адаб равшан аст, ҷойгоҳи зан ва нақши он дар зиндагӣ ва ҷомеа бисёр муҳим аст. Дар фарҳанги тамоми миллати ҷаҳон зан ҷойгоҳи вежа ва махсусе дорад. Ҳастии занро ҳар ҳунарманде дар ҷаҳон дар асари ҳунарии худ бо намодҳои гуногун ба тасвир кашидааст. Наққошон бо зеботарин нигораҳо, файласуфон бо волотарин андешаҳо ва шоирон бо дурахшонтарин васфҳо аз ӯ ситоиш ва таҳсин кардаанд.

Ватан дар луғати Деҳхудо ба маънои ҷои бошиш, ҷои иқомат, маҳали иқомат ва маскан, ҷое ки шахс зода шуда, нашву намо карда ва парвариш ёфта бошад, зодгоҳ ва меҳан омадааст [3, 23209 ].

«Ба шарофати соҳибистиқлолӣ ва оғози бунёди давлатдории миллӣ мо кӯшиш кардем, ки дар асоси сарчашмаҳои илмиву таърихӣ ин ҷашни аҷдодии худро эҳё намоем, то мардуми куҳанбунёди тоҷик дар баробари дигар ҷашну ойинҳои таърихӣ аз мавҷудияти Тиргон ҳамчун ҷашни обу рӯшноӣ бохабар бошанд ва ба гузаштаи пурифтихори хеш арҷ гузоранд» 

Эмомалӣ Раҳмон

Ҷашни Тиргон дар қатори дигар ҷашнҳои бостонии бузурги миллии мо, монанди Наврӯз, Меҳргон, Сада ва амсоли инҳо ҷойгоҳи хоссае дошт. Тавре гуфта шудааст, ин Ҷашн дар рӯзи 13-уми тирмоҳ, ки онро дар солшумории порсӣ “тиррӯз” меноманд, баргузор мешавад. Вале қайд гардидааст, ки дар муқоиса бо Наврӯзу Меҳргон дар бораи Тиргон маълумот кам мавҷуд аст, пас аз асрҳои XIV-XV роҷеъ ба баргузории Ҷашни мазкур дар китобҳои таърихию адабӣ хабаре оварда нашудааст.

Забони модарии ҳар миллат сарчашма ва манбаи бақои он буда, меҳвари асосии илҳом ва таҳарруку ҷунбишҳои ҳунариву фарҳангӣ ва илмии равшангарони он мебошад. Далел ва санади қавитарини исботи зинда будани ҳар миллат, зиндаву пойдор мондани забони модарии он мебошад. Дар ин роҳи пурпечутоби таърих: даҳшату маргбориҳо, тохтутозҳои аҷнабиёну бегонагони гуногунмазҳабу гуногунтабор забони модарии мо зинда боқӣ монда, сарманшаи бақои миллат гардид.

Адабиёт ҳамчун ойина инъикоскунандаи ҳаёти иҷтимоӣ ва сиёсии як миллат аст. Сайри таърихии ҳар миллатеро метавон дар саҳифаҳои адабиёти он ба роҳати кашф кард. Дар миёни анвои адабӣ шеър бештар аз ҳама жанрҳо ҳамқадаму ҳамрози бани башар будааст. Зарфияти вокуниши ҳамзамон, сароҳати баён, таҳрики эҳсосот ва отифаи башарӣ ҷузъи вижагиҳои хос ва мумтози шеър аст, ки дар дигар анвои адабӣ камтар дида мешавад.

Омӯзиши матн бо равишҳои гуногун аз нимаи дуюми асри XX вусъат пайдо карда, ҳанӯз дар солҳои 50-уми садаи ХХ дар забоншиносии шуравӣ аз тарафи забоншиноси маъруф А. М. Пешковский яке аз воҳидҳои ҳамгуни матн бо унвони «банди синтаксисӣ», ки маҷмуи якчанд ҷумлаҳои алоқамандро мефаҳмонд, пешниҳод шуд. Шуруъ аз солҳои 80-уми садаи ХХ матн ба яке аз мавзуъҳои муҳими таҳқиқоти забоншиносӣ табдил ёфт.

Адабиёти тоҷикии замони Ҷанги Бузурги Ватанӣ (1941-1945) тамоми сохтори ғоявӣ-бадеии худро мутаваҷҷеҳи вазоифи замони ҷанг сохт ва дар кори набард бар алайҳи фашистони Олмон мустақим ва ғайримустақим иштироки фаъолона дошт [1; 2; 3; 4; 5; 6; 7; 8].

Дар эҷодиёти солҳои баъдиҷангии Мирзо Турсунзода мавзую масъалаҳои маҳаллӣ, зиндагии мардуми шуравӣ, таърихи сохтмони сотсиалистӣ ва фарҳангӣ дар Тоҷикситон низ мавқеи муҳимме доштааст. Вай таҳти унвони «Дар сарзамини тоҷикон» як силсила шеърҳо эҷод мекунад.

Устоди аллома Садриддини Айнӣ (1878-1954) на танҳо дар амри бақову пойдорӣ ва нузҳату шукуфоии забони модарии мо дар садаи сарнавиштсози XX, метавон гуфт, нақши ба истилоҳ «калидӣ» дорад, балки фароянди таърихии ба марҳалаи нави рушду такмил ворид шудани забони тоҷикӣ ва ба зуҳур пайвастани дигаргуниҳои куллӣ дар ин забон низ бо кору пайкор ва осори мондагори ӯ сахт алоқаманд аст.

Устод Садриддин Айнӣ на танҳо шоиру нависанда, олим ва публитсисти дақиқназар буданд, балки дар таҳқиқи масъала ва ҳодисаҳои таърихӣ низ ҳамчун муаррих чеҳраи барҷастае аз худ нишон додааст. Аз тарафи дигар тамоми осори устод ҷанба ва назарияи таърихӣ доранд. Аз ҷумла, романҳо, повестҳо, “Ёддоштҳо” ва таҳқиқоти адабиётшиносии устод Айнӣ санади муътабари таърихӣ ба шумор мераванд.

Яке аз масъалаҳое, ки дар солҳои ошкорбаёнии замони шуравӣ ва дар даврони мо низ дар сари забони мардум афтод ва то ба имрӯз аз ҳар ҷониб садо дода меистад (бадбахтона, ба ин маърака баъзе аз намояндагони аҳли зиё низ шарикати фаъолона доранд), масъалаи мақоми устод Айнӣ дар табдили алифбои арабиасоси (форсӣ) тоҷикӣ ба алифбои лотинӣ мебошад. Ба бовари эшон ташаббускору пешқадами ин маърака маҳз устод Айнӣ будааст.

Баҳори соли 2018 дар толори Академияи илмҳо дарси забони авестоӣ барои пажӯҳишгарон ва омӯзгорони риштаи забоншиносиву эроншиносӣ оғоз гардид. Устоди забони авестоӣ мутахассиси забонҳои эронии бостон аз Фаронса ҷаноби Раҳом Аша буданд. Дар рафти дарсҳо маълум шуд, ки Раҳом Аша бисёр шахси ботамкину фурӯтан бо ҷаҳонбинии фарох, донандаи чандин забонҳои куҳану муосир, нуктадону нуктасанҷанд.

Наврӯз аз маҳбубтарин ҷашнҳои миллии мо аст, ки аз рӯзгори қадим ибтидо гирифта, то ба имрӯз ғоя ва анъанаҳои олии миллӣ ва умумибашариашро бо беҳтарин ваҷҳ идома мебахшад. Бахусус, пас аз қабули қатъномаи иҷлосияи 64-уми Маҷмаи умумии Созмони Милали Муттаҳид 23 феврали соли 2010 оид ба ҷашни байналмилалӣ эълон шудани Наврӯз шукуҳу эътибори он дар саросари ҷаҳон нуфуз ва доманаи густариши бештар пайдо намуд.

Ҷашни Наврӯз таърихи деринаи бостонӣ дошта, он аз қаъри асрҳо сарчашма мегирад. Ниёгони мо ин ҷашнро аз насл ба насл, марҳала ба марҳала аввал ба таври шифоҳиву дарку фаҳмиши ботиниву зеҳнӣ ва баъд бо пайдоиши хат дар асарҳои хеш ба таври хаттӣ сабт намуда, то ба имрӯзиён расониданд.

Наврӯз ҳамчун иди баҳор ҳангоми расидани офтоб ба бурҷи Ҳамал фаро расидани эътидоли баҳоронаи шабу рӯз, аз қадим маълум буд. Ҷашни хуҷастапай ва оламафрӯзи Наврӯз барои мардуми шарқи ориёӣ ва махсусан барои тоҷикон дар байни идҳои таърихӣ, миллӣ ва анъанавӣ аз рӯи қадимият, шуҳрат ва шукӯҳи худ ҷои аввалро ишғол мекунад.

Ҳаким Хайёми Нишопурӣ дар «Наврӯзнома» менависад: «Ҳар кӣ рӯзи Наврӯз ҷашн кунад ва ба хуррамӣ пайвандад, то Наврӯзи дигар умр дар шодию хуррамӣ гузорад» [Умари Хайём, Наврӯзнома. –Душанбе: Адиб,2012, 352 с. –с.27]. Агар ба ин гуфтаи шоиру файласуфи бузург таваҷҷуҳ намоем, дар он ду нуктаи усулӣ нуҳуфтааст, ки бо мусиқӣ пайванди ногусастанӣ доранд. Нахуст ин ки яке аз аносири ҳама гуна ҷашнҳо мусиқӣ буда, он бо фитрати одамӣ тавъам аст.

"Занону бонувон нигини пурҷилои тоҷи миллатанд".
Эмомали Раҳмон

         Дар шароити имрӯзаи бунёди давлати миллӣ ва раванди ҷаҳонишавӣ зан-модар ба ҳамаи душвориҳои зиндагӣ нигоҳи тозае дошта, дар эъмори ҷомеаи навин ва таъмини рушди устувори Тоҷикистон нақши босазо гузошта истодааст,

Кӯдакеро сӯи бӯстон хонд ғам, модар чӣ гуфт?
Гуфт: Рав, бӯстони мо домони модар сохтанд.
(Хоқонии Шарвонӣ)

Маросими издивоҷ ва ақди никоҳ дар миёни ақвоми гуногуни олам як амри муқаддас ба ҳисоб рафта ба тариқи хосса анҷом мешудааст. Ойинҳо ва суннатҳои ин маросими муқаддас низ бисёр ҷолиб ва қобили таҳқиқу пажуҳиш мебошанд. Дар миёни ақвоми ориёӣ ҳам маросими издивоҷ ва ақди никоҳ тибқи расму ойинҳои вижа сурат мегирфтааст. Паймонномаҳои ақди никоҳ, ки аз даврони бостон ба дасти мо расидаанд, барои ошкор кардани вижагиҳои ин маросим санади муътабаре ба ҳисоб мераванд.

Паёми Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон «Дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ», 28 декабри соли 2023 ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки дар он баробари муайян кардани самтҳои асосии сиёсати дохилию хориҷии кишвар барои соли 2023 ва ҷамъбасти корҳои дар зарфи 31 соли даврони соҳибистиқлолии ҷумҳурии азизамон ироа гардид.

Номро, ба масал, нимаи ҳусни инсон донистаанд. Аз ин зовия, масъалаи ном ва номгузорӣ, ки Ҳаким Абулқосими Фирдавсӣ дар «Шоҳнома» матраҳ карда, бегумон, ҷузъе аз татбиқи барномаи эҳёи миллӣ, ба шаҳодати худи ӯ, моҳиятан «Аҷам зинда кардам бад-ин порсӣ» будааст.

Дӯстони афғонистонӣ аз банда хостанд, ки барои китоби ашъори устод Восифи Бохтарӣ, ки дарТоҷикистон бо ду ҳуруф – сириллик ва форсӣ ҳуруфчиниву саҳифабандӣ карда, ба нашр омода сохтаанд, дар ҳаҷми се сафҳа сарсухане нависам. Банда бо камоли майл розӣ шудам, барои он ки ин кор на фақат боиси ифтихор аст, балки барои ман мавриди хубе ҳам ҳаст, ки бо ашъори ин шоири шуҳратманд бештару амиқтар ошно бишавам.

Забони осори гаронбаҳои устод Рӯдакӣ хеле суфтаву равону ширину дилнишин ва рангин аст. Равонию рангинии тарзи баёни осори устод Абӯабдуллоҳи Рӯдакӣ бештар дар он мушоҳида мегардад, ки суханаш басо нафису дилрабою дилнавоз буда, бо ифодаи тобишҳои нозуки маъноии эҳсосӣ сурат гирифтани сухан (байтҳо) ба назар мерасад. Тибқи андешаи олимони адабиётшинос ва забоншинос ифодаи тобишҳои эҳсосӣ (эмотсионалӣ) яке аз хусусиятҳои хоси забони назм ба ҳисоб меравад.

Дар забоншиносии муосир бунёди забоншиносии муқоисавии таърихиро ба номи забоншинос ва ҳиндшиноси британӣ Вилям Ҷонс (William Jones) (1746-1794) марбут медонанд, ки дар як суханронияш соли 1786 дар бобати қаробати забонҳои юнонию лотинӣ бо санскрит изҳори назар кард ва дар доираҳои илмии онрӯзаи Аврупо аз мавҷудияти хонаводаи ягонаи забонҳои ҳиндуаврупоӣ хабар дод.

Тахминан даҳ ҳазор сол аст, ки одамони рӯи замин, дар ҳар гӯшаву канори ҷануби кишварҳои Осиё, бо кишоварзӣ машғуланд. Дар китоби «Тоҷикон»-и аллома Б.Ғафуров бар асоси санадҳои илмӣ ишорат бар он шудааст, ки дар минтақаи Осиёи Миёна дар асри неолит, тахминан 9-7 ҳазор сол пеш, чорводарӣ, зиротакорӣ ва ҳатто кулолӣ вуҷуд доштааст.

Дар бораи саҳми фарзанди баруманди мардуми тоҷик, Қаҳрамони Тоҷикистон, Бобоҷон Ғафуров (1909-1976) дар рушди афкори адабӣ, таърихнигории ҳирфаӣ ва адабӣ ва андешаи миллигароёна сухан ба миён оварда, бояд таъкид кунем, ки ибтидои ин фаъолияти ӯ ба замони Ҷанги Бузурги Ватанӣ (набарди шӯравӣ бо фашизми Германия дар солҳои 1941-1945) иртибот мегирад.

Мусаллам аст, ки таваллуди кӯдак барои ҳар оила ва авлод аз ҳодисаҳои хурсандибахш аст. Ба ин муносибат ҳар гуна расму оин ва таомулҳо ба ҷо оварда мешаванд. Дар бораи таваллуди кӯдак ва марҳилаҳои минбаъдаи рӯзгори вай дар навоҳии алоҳидаи Кӯҳистони Бадахшон ҳамчунин Дарвозу Раштон ва бархе аз манотиқи дигари Тоҷикистон чанд маълумоту мақолаҳои А.А.Бобринской, И.И. Зарубин, О.А. Сухарова, А.Л. Троиғкая, М.С. Андреев аз нигоҳи мардумшиносӣ таълиф ёфтаанд.

Ин матлаб, ки академик Бобоҷон Ғафуров (1908-1977) ба сифати чеҳраи дурахшону мондагори миллат ба забону адабиёт ва таъриху фарҳанги мо муҳаббати фаровон дошт, ҳеч ҷойи гумону шубҳа надорад.

Раҷаб Амонов тамоми умри пурбаракати худро баҳри гирд овардан, нашр намудан, баррасӣ кардани фолклори тоҷикон ва ҳамчунин навиштани асарҳои адабӣ ва публитсистӣ сарф кардааст. Устод ин роҳи пурмасъулро чи гуна тай намудааст? Амонов соли 1923 дар шаҳри Ӯротеппа (ҳоло Истаравшан), дар хонаводаи мӯзадӯз чашм ба дунё кушода, хеле зуд аз падар маҳрум шуд ва дар парвариши модарбузург монд.

Забони ҳар қавму миллат бидуни шак ойинаи рӯзгори гузаштаву имрӯзаи ҳамон қавму миллат аст, ки дар худ таъриху фарҳанг, донишу хирад ва тафаккуру андешаи онро инъикос мекунад. Аз ин ҷост, ки дар ойинаи ҳақиқатнамои забони модарии мо таърихи пурифтихор, фарҳанги оламгир ва донишу хиради азалии мардуми мо бо ҳама шукӯҳу шаҳомат ва қудрату азамати худ дар қолаби назму наср мунъакис гардидааст.

Ҳаким Абурайҳон Берунӣ аз аввалин саромадони улуми фалсафа, риёзиёт, тақвим, ҷуғрофиё, таърих дар асрҳои миёна маҳсуб меёбад, зеро бар аксари илмҳои замонааш тасаллут дошт. Аз асарҳои Берунӣ – “Осор-ул-боқия”, “Мол-ул-Ҳинд”, “Китобу-т-тафҳим” дармеёбем, ки мавсуф ҳангоми баррасӣ ва ҳалли масъалаҳо аз улуми гузашта ва замони худ, аз илму фарҳанги миллии хеш ва ақвоми дигар огоҳӣ дошта, ҳангоми таҳқиқи онҳо ҳеҷ таассубе нишон намедод.

Қавли маъруфи файласуфи бузурги олмонитабори садаи бист Мартин Ҳайдеггер (1889-1976) дар бобати «бинои ҳастӣ» будани забон ҳақиқати бебаҳс аст ва ҷойи шакку тардид надорад. Воқеан, бинои пойдори ҳастии ҳар қавму миллат дар ҳамаи давру замон забони модарист, ки на танҳо таъриху фарҳанг, одобу русум, балки дар маҷмуъ асолату рисолати ҳастии он қавму миллатро дар ойинаи тамомнамояш мунъакис мекунад.

Одамушшуаро Абуабдуллоҳ Ҷаъфар ибни Муҳаммад Рӯдакӣ (858-941) на танҳо маъруфтарин сухансарои рӯзгори давлати сомонӣ, балки аз бузургтарин устодони забону адаби мо барои ҳамаи давру замонҳост, ки то ба имрӯз сурудаҳои ширину шево ва ҷаззобу дилкашаш вирди забони мардуми мо ва дигар форсизабонони ҷаҳон қарор гирифтаанд.

Аз байни осори боқимондаи устод Рӯдакӣ қасидаи «Бӯйӣ Ҷӯйи Мӯлиён ояд ҳаме» ягона асарест, ки аз замони эҷодаш ба баъд аз ҳама бештар диққати аҳли адабро ба худ кашида, мавриди тазмину истиқбол қарор гирифтааст ва дар атрофи он баҳсҳои мухталифе ба миён омадааст. Имрӯз маълум шудааст, ки ба қасидаи мазкур даҳҳо тан аз шоирони минтақаҳои гуногуни форсизабон дар имтидоди зиёда аз даҳ аср муроҷиат кардаву ҷавобия гуфтаанд.

Шуҳрати шоирии Абуабдуллоҳ Ҷаъфар ибни Муҳаммад Рӯдакӣ (860-941) ва рӯзгору осори ӯ, ҳунару хислату сифоти ӯ дар тазкираву ашъори адабиёти беш аз ҳазорсолаи мо таърифу тавсиф шудааст.

Таҳаввул ва тағйироте, ки дар даврони Истиқлол забони модарии мо ба он дучор шудааст, хеле бунёдӣ ва сарнавиштсоз буда, аз давраи охири мавҷудияти Иттиҳоди Шуравӣ сарчашма мегирад. Вале баъди ба Истиқлол расидани Тоҷикистон забони модарии мо дар ҷомеа мақоми давлатӣ касб намуд.

Соли 2023 ҷомеаи илмию фарҳангии Тоҷикистон 100-солагии адиб ва олими маъруф, доктори илми филология, профессор, академики Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон (АМИТ) Раҷаб Амоновро ҷашн мегирад. Академик Раҷаб Амонов дар байни чеҳраҳои бузург ва муътабари кишварамон мақоми арзанда дорад. Роҳи тайкарда ва зиндагии пандомӯзи устод Р.Амонов намунаи ибрат барои насли имрӯз ва фардои Тоҷикистон мебошад.

Муъмин Қаноат аз саромадони шеъри нави тоҷик дар нимаи дувуми асри ХХ шинохта шудааст. Навгароӣ ва таҳаввули шеъри нав ва такомули жанри достон дар ин давра бо номи ӯ сахт алоқаманд буда, ба гунае, ки назми нимаи дувуми асри ХХ-ро бидуни осори Қаноат наметавон тасаввур кард. Аҳаммияти шеъри Қаноат дар адабиёти муосир шабоҳат ба пойдеворе дорад, ки қавоми сохтмон бар он ниҳода шудааст ва ҳар бинои бепойдевор маҳкум ба фурупошист.

2 марти соли 2023 ба муносибати солгарди устод Мирзо Турсунзода дар рӯзномаи «Ҷумҳурият» мақолаи шоир ва рӯзноманигор Абдулқодири Раҳим бо номи «Ба мисли гӯшту нохун бо Ватан буд» дастраси хонанда гардид, ки дар он таассуроти муаллиф аз Осорхонаи адабии ин шоири шаҳир баён гардидааст. Чун А. Раҳим аз маълумоти сарвари Осорхона А.

«Шоҳнома»-и ҳаким Абулқосими Фирдавсӣ (934-1020) бузургтарин ва маъруфтарин ҳамосаи миллии мост, ки қисматҳое аз ин шоҳасар таърихи устуравию ривоятӣ ва бахшҳое аз он таърихи ростини мардуми моро дар бар мегирад. Матлаби таърихи ростини пурифтихор ва ибратомӯзи мардуми мо будани «Шоҳнома»-ро худи Фирдавсӣ сареҳан таъкид кардааст:

Чанде пеш аз мавлуди нависандаи номдор Фазлиддин Муҳаммадиев 95-сол сипарӣ шуд. Мақолаи мазкур ба ҳамин муносибат пешниҳоди мухлисон карда мешавад.

НАВГАРО ВА ҲИРФАКОР

«Китоб-ут-тафҳим ли авоили саноъат-ит-танҷим» (Китоби раҳнамо барои навомӯзони ҳунари шинохти ситорагон)-и устодурраис Абурайҳони Берунӣ (973-1048) бидуни тардид бузургтарин ёдгори миллӣ ва пурбаҳотарин дурдонаи илм ба забони модарии мо ба ҳисоб меравад, ки ба бахти мардуми мо, аз тӯфони ҳодисаҳои рӯзгор ба амри тасодуф дар амон монда, то ба ин замон расидааст.

Дар бораи таърихи ташаккули халқи тоҷик ва забони он дар байни донишмандон баҳсу мунозираҳои зиёде сурат гирифтааст, ки бештари ин баҳсҳо ба давраҳои охир, асосан ба садаи ХХ, аниқтараш ба давраи шуравӣ ва таъсиси ҷумҳурии мухтор (1924) ва Ҷумҳурии шуравии сотсиалистии Тоҷикистон (1929) ва баъд бештар дар давраи Истиқлол аз он рост меояд.

Бойгонӣ ганҷинаест, ки корнома ва муҳимтарин лаҳзаҳои ҳаёт ва эҷодиёти адибонро вобаста ба шароити таърихӣ ба хонанда дар давраҳои мухталиф бозгӯ мекунад. Хусусан, ин ҳолат дар тақдири адибони барҷастаи замони Шуравӣ бисёр мушоҳида мешавад. Ин гуна раванду рӯйдодҳои қобили таваҷҷуҳро омӯзишҳои бисёрсолаи адабиётшиносони маъруф И.С.

Асри ХХ асри зуҳур ва бархӯрди идеологияҳои ба ҳам зид, асри вуқӯи мудҳиштарин ҷангҳои башарӣ ва асри тасаллути технология бар маънавиёти инсонӣ буд. Ин тахосум то кунун дар шаклҳои гуногун идома дорад. Давроне оғоз шудааст, ки инсон бо дасти худаш худро ба ҳошия меронад. Ба ихтирооте даст задааст, ки бо мурури замон худ мутеъ ва вобастаи офаридаҳои хеш гардидааст. Роҳеро интихоб кардааст, ки поёнаш нобудии худи инсон аст.

Номи Муҳаммад Шариф Саидӣ, ҳарчанд дар муҳити адабии Афғонистону Эрон маъруф аст, аммо дар Тоҷикистон шиносоии густардаи он акнун оғоз хоҳад шуд ва имон метавон дошт, ки ҷойгоҳи вежаи худро пайдо хоҳад кард. Китобе, ки мавриди баррасӣ қарор гирифтааст – “Садои маҳшар”, аз чиҳил ғазал иборат буда, соли 2022, дар Эрон дар Озмуни байналмилалии Ҷашнвораи Шеъри Фаҷр яке аз се баранда шудааст.

Изҳороти фавқулодаю саривақтӣ ва мавзеъгирии қотеъонаи Президенти муҳтарами Ҷумҳурии Тоҷикистон Ҷаноби олӣ Эмомалӣ Раҳмон дар бораи вазъи сиёсӣ, иҷтимоӣ ва низомии Афғонистон баъд аз тасарруфи он аз тарафи гурӯҳи террористии Толибон рӯзи 25 августи соли равон ҳангоми мулоқоташон бо вазири корҳои хориҷии Покистон Шоҳмаҳмуди Қурайшӣ ва 17 сентябр дар вохӯрӣ бо сарвазири ин кишвар Имронхон дар чорчӯби Маҷлиси сарони кишварҳои аъзои Созмони ҳамкории Шонгҳой, ҳамчунин пайомад ва вокунишҳои киш

Адабиётшиноси маъруфи тоҷик, доктори илмҳои филологӣ, Ходими Шоистаи илми Ҷумҳурии Тоҷикистон Амирбек Ҳабибов дар таҳқиқи адабиёти тоҷики асрҳои XIV ва ибтидои асри XX басо нақши муҳим доранд. Ӯ бахусус дар гирдоварӣ ва пажуҳиши осори парокандаи шоирони асрҳои XVI-XIX ва ибтидои асри XX хидмати арзандаеро ба ҷо оварда буд. Барои ҷамъоварии асарҳои парокандаи давраи мазкур А.

Як нуктаи сазовор ба таъкид дар иртибот бо силсилаи «Қиссаи Ҳиндустон» ҳамин аст, ки баъд аз он мавзӯъи Шарқи хориҷа ба ҷиҳати хоси эҷодиёти Турсунзода табдил меёбад. Вай соли 1950 асари дигаре дар ин сабку равиш бо номи «Ман аз Шарқи озод» таълиф намуд, ки аз зиндагии мардуми Покистон ва ба роҳи муборизаи озодихоҳона қадам бардоштани он баҳс мекунад.

Мирзо Турсунзода (1911-1977) аз фарзандони баном ва фарзонаи тоҷик аст, ки наздик ба панҷоҳ сол (1930-1977) дар майдони адабиёти тоҷик эҷодкорӣ карда, ба сифати ҷамоатчии машҳур дар тамомии Иттиҳоди шӯравии собиқ маълуму маъруф гардидааст. Ҳарчанд аз маргаш зиёда аз чиҳил панҷ сол мегузарад, вале шеъру номи ӯ дар миёни мардуми тоҷик шуҳрати тамом дорад ва аз аҳаммияти эҷодиёташ чизе кам нашудааст.

Тасвири зан – модар, ки қиматтарин неъмати дунёст, дар адабиёт мақоми хоса дорад. Образи зан дар адабиёти форс-тоҷик бештар матраҳ шудааст. Шоирону адибон симои воқеии ӯро дар шеър нишон додаанд ва дар адабиёти клсассикӣ шоире нест, ки дар ситоиши маҳбуба шеъре насуруда бошад. Дар адабиёти муосири тоҷик низ мавзӯи зан – модар бештар баррасӣ шудааст. Устод Мирзо Турсунзода дар ин мавзӯъ ашъори зиёде суруда, симои зан – модарро воқеӣ тасвир кардааст.

Устод Садриддин Айнӣ дар илму фарҳанги тоҷикӣ ба сифати нахустин таърихнигори даврони нав эътироф гардидааст. Тафаккури таърихии устод ҳамроҳ ба афкори маорифпарварии (рӯшангарӣ) вай зуҳур кардаву минбаъд ташаккул меёбад.

Дар ин мақола мехоҳам дар бораи китоби охири А. Абдуманнон «Аз дирӯзу имрӯзи адабиёти тоҷик» [Абдуманнон, 2022], ки мавқеи хоссаеро дар он чеҳранигории адабӣ ишғол мекунад, баъзе фикру мулоҳизаҳоямро баён созам.

Баррасии ҷойгоҳи зан дар густураи жарфи таърих аз ду зовия сурат мегирад: аз назари ҷинсият (gender) – шакли иҷтимоӣ, фарҳангӣ, равоншинохтӣ ва нишон додани тафовут миёни мардон ва занон; аз лиҳози қудрат (authority) - қудрат/иқтидор бартарии иҷтимоӣ, табиӣ дар ҷомеа аст.

Пажӯҳиш ва нақди шеър. (Душанбе: Дониш, 2022. – 652 с.) рисолаву мақолаҳоеро дар бар мегирад, ки дар онҳо аз осори шеърии устод Садриддин Айнӣ сар карда, ашъори шоирони дигар, ки то охири қарни ХХ эҷод шудаанд, сухан меравад. Азбаски теъдоди нашр кам аст, бинобар ин, банда тасмим гирифтам, ки шояд баъзе мақолаҳоро қисм-қисм ба сафҳаи Фейсбук гузоштан беманфиат набошад.

Мусаллам аст, ки уламову удабову нухбагони Шарқи Араб ба осори зиёиёни форсу тоҷик бисёр мутаваҷҷеҳ шудаанд, зеро дар ин сарзамин бузургоне ба дунё омада, дар ҷодаҳои мухталифи илм на камтар аз арабҳо хидмат намудаанд, ки ба шарофати онҳо тамоми дунё миллати форсу тоҷикро шинохтааст.

Таърихи нақду адабиётшиносии нави тоҷикӣ таърихи зиёда аз садсолро дорад. Он аз ибтидои асри XX замони таҷаддудхоҳӣ ва ҷӯяндагиҳои ҷадидон оғоз гирифта, минбаъд дар вазъу шароитҳои гуногуну мухталифи сиёсиву идеоложӣ ба мушкилу монеаҳои зиёд нигоҳ накарда, рушду камол кардааст. Хосса, замони шуравӣ дар иртибот ба тақозои сиёсии он даврон ба фаъолияти амалӣ оғоз намуд. Ин оғоз ҳам якрангу ҳирфаӣ набуд, балки ҷанбаи пурқуввати идеоложӣ дошт.

Чун дар ин гуфтор сухан аз суннат ва навовариҳо дар ғазали устод Лоҳутӣ меравад, чунин ба назар мерасад, ки аввал дар бораи чӣ жанр будан ва чӣ суннат доштани ғазал мухтасаран маълумот бояд дод, то пасон навовариҳои устод Лоҳутӣ равшан ба зуҳур оварда шавад. Вожаи ғазал, ба қавли Шамс Қайси Розӣ, дар асли луғат ба маънои сухан гуфтан бо занон, васф ва сифати ишқбозӣ бо эшон, ҳикоят кардан аз ҷавонӣ ва ғайра ба кор рафтааст.

Нигориши олами ашё дар шеър маъмулан дар шакли манзаранигорӣ, пейзаж, сурат мегирад, ки на фақат зуҳуроти алоҳидаи табиат, балки ҳамроҳи он тамоми намое, ки онро фаро гирифтааст, масалан, обу замин, осмону абр, набототу ҳайвонот, парандагону хазандагон, хулоса, ҳамаи чизеро, ки ба назар меояд, фаро гирифтанаш мумкин аст.

Фарҳангҳои пурқудрат дар тамоми таърихи инсоният мудом бар фарҳангҳои хурду кӯчак бартарӣ дошта, тадриҷан онҳоро ба худ фурӯ мебаранд, ки ин ҳодисаи табиии таърихист. Вақте ба таърихи ҷаҳонӣ назар мекунем, пайванди фарҳангҳо қабл аз ҳама дар натиҷаи бархӯрди онҳо ба миён меояд.

Сездаҳ сол муқаддам, яъне соли 2009 бо ибтикори Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти муҳтарами Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон ба Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи рӯзҳои ид» тағйирот ворид карда шуд, ки мувофиқи он 24 ноябр Рӯзи Парчами давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон эълон гардид ва минбаъд ҳар сол дар кишвари мо ин сана ҳамчун рӯзи ид бо шукӯҳу шаҳомати хос таҷлил мегардад.

Ҳаким Абулқосими Фирдавсӣ (934-1020) аз силсилаи шоирони бузурги аҳди сомонист, ки шукӯҳи ҳамосасароии миллӣ ва тарғибу ташвиқи ватанхоҳию истиқлолталабӣ дар забони модарии мо ба номи ӯ алоқаманд аст.

Забони ҳар қавму миллат бидуни шак ойинаи рӯзгори гузаштаву имрӯзаи ҳамон қавму миллат аст, ки дар худ таъриху фарҳанг, донишу хирад ва тафаккуру андешаи онро инъикос мекунад. Аз ин ҷост, ки дар ойинаи ҳақиқатнамои забони модарии мо таърихи пурифтихор, фарҳанги оламгир ва донишу хиради азалии мардуми мо бо ҳама шукӯҳу шаҳомат ва қудрату азамати худ дар қолаби назму наср мунъакис гардидааст.

Девони шеър, чунонки маълум аст, тибқи суннатҳои устувори адаби порсӣ, аз рӯи ҳарфи охири қофия тартиб дода мешавад. Ғолибан, дар девонҳои ғазалиёти шоирони гузаштаи мо ин қоида риоят шудааст.

Фарҳангнигорӣ дар таърихи забони тоҷикӣ собиқаи дерина ва намунаҳои барҷаста дорад. Фарҳангу луғатномаҳои фаровон, ки луғатшиносон ва фарҳангнигорони машҳур дар давраҳои гуногун таҳия ва таълиф кардаанд, ганҷинаи бебаҳои вожагони забони тоҷикӣ маҳсуб гардида, то имрӯз қолаб ва шаклу гунаҳои мухталифи калимасозӣ ва истилоҳофаринии забон аз рӯйи онҳо омӯхта мешавад.

Забони ҳар қавму миллат на танҳо ойинаи таҷаллии рӯзгору афкор, балки шаҳсутуни бинои ҳастӣ ва беҳтарин сарвату дороии мояи ифтихори ҳамон қавму миллат дар тамоми тули таърихи мавҷудияти он ба ҳисоб меравад. Аз ин хотир, забони миллатро дар ҳар давру замон метавон ҷавҳари ҳувияти миллии он ба шумор овард, ки ҳастӣ ва рушду камоли миллат ба он бастагии ногусастанӣ дорад.

نامۀ برتلس به استاد ص.عینی

استاد دانشمند معظم!*

Дар ин рӯзҳо рафиқ Зингер[2] дар шуъбаи ленингродии Нашриёти тоҷик шоҳкори нави шуморо ба ман нишон додааст, яъне «Луғати забони адабии тоҷик»-ро. Баъзе қисматҳои онро хонда баромадам ва гуфта метавонам, ки ғайр аз Шумо, ҳеҷ касе дигар аз уҳдаи чунин коре наметавонист барояд. Ин китоб як ганҷинаест аз ҷавоҳири гаронбаҳо моломол, як асарест, ки ҳазорон мардум метавонанд солҳои дароз аз он истифода кунанд.