Ба ҳамагон маълум аст, ки инсон ҳамеша дар ҷустуҷӯйи зиндагии орому осуда ва дар талоши саодатинаслҳои имрӯзу ояндаи худ аст. Бинобар ин ӯ ҳамеша ниёзмонди ҳидоят ва роҳнамоии шахсиятҳои бузурги дурбину ояндабини имрӯзаву гузашта мебошад. Баҳри ба амал оардани чунин ниёзи мардум Сарвари хирадманди давлати мо Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамеша ва доимӣ дар ҷустуҷӯйи ҳалли масъалаҳои зиндагии орому осуда ва дар талоши саодати мардуми мо буда, аҳли ҷомеаи моро ба худшиносӣ ва худогоҳии миллӣ ҳидоят менамоянд. Бо мақсади амалӣ гардидани ҳидояти мазкур Сарвари давлат китобе бо унвони “Чеҳраҳои мондагор” таълиф намуд, ки дар он саҳифаҳои пурифтихори таърихи халқи тоҷик, рӯзгори шахсиятҳои номдору сарбаланди илмӣ, адабӣ ва таърихиву сиёшамол баррасӣ шудааст. Аз ҷумлаи чунин бузургони аҳли хирад Мавлоно Ҷалолуддини Балхӣ мебошад. Сарвари давлати чеҳрашиноси мо дар бобати шахсиятубузургии Мавлоно бо муҳаббату самимияти беандоза чунин навиштаанд:

“Орифи бузург Мавлонои Балхӣ дар тамоми ақсои Шарқу Ғарб бо наҷми олангири худ маъруф гаштааст ва шеъру андешаҳои фалсафии ӯро дар тамоми олам бо завқу шавқи беандоза чи пиру чи ҷавон, чи марду чи зан, новобоста аз дину мазҳаб ва ҷаҳонбинии худ қироат мекунанд. Як сабаби асосии ба эҷодиёти мутафаккир рӯ овардани мардуми зиёде дар кишварҳои гуногуниолам ба он алоқаманд аст, ки ӯ аксарияти Масъалаҳои ҳаётан муҳимро воқеъбинона тафсир кардааст. Ин воқеъбинӣ дар қолаби ирфонӣ инъикос ёфта бошад ҳам, на танҳо бо ҷаҳонбинии аҳли тасаввуф ва тафаккури шахсии ин марди донишманд, балки бо тарзи ҳаёт ва шароити таърихию иҷтимоие, ки мутафаккир дар он тарбия ёфтааст, сахт алоқамандӣ дорад. Ин аст, ки андешаҳои зиёди ирфонии Мавлоно то кунун ҳам аҳамияти худро гум накардаанд ва аксарияти он дархури ниёзмандӣ ва эҳтиёҷоти фикрию ахлоқии ҷаҳони муосир аст” [1. 254-255].

Шинохти Мавлоно ҳамчун шоир, ориф ва инсондӯсти кабир таърихи тӯлонӣ дошта, амалан аз даврони зиндагии ӯ оғоз шудааст ва минбаъд миқёсу вусъати ҷаҳонӣ касб кардааст. Мавлонои бузурги мо инсон ва мақому манзалати олии ӯро меҳвари корнамои маънавии худ қарор дод.

Бозтоби ниҳоят васеъ, рангин ва олимонову орифонаи инсонгароиро мо дар осори гуногуни Мавлавӣ қабл аз ҳама, шоҳасари “Маснавӣ-и Маънавӣ” мебинем: дар шаш дафтар ва зиёда аз 25 ҳазор байти ин асари ҷовидона беш аз сесад мавзӯъ мавриди баҳсу баррасӣ қарор гирифтаанд.

Шоири ширинкалом Лоиқ Шералӣ дар инсонгароию инсонпарасти дар ҷаҳон ягона будани Мавлавиро чунин таъкид намудааст:

Яке май, дигаре майдон парастад,

Яке вазд, дигаре виҷдон парастад.

Надидам дар ҷаҳон афсӯс касеро

Ки чун Мавлои Балхӣ инсон парастад.

Сабаби дигари бузургии Мавлоно Ҷалолуддини Балхӣ дар он аст, ки ба забон эҳтироми ниҳоят зиёде дошта, суханро падида ё нерӯи бузург донистааст. Аз муҳтавои назми пурэъзози ӯ чунин бармеояд, ки оне, ки гӯяндаю ҷӯяндаи сухани некӯ бошад, соҳиби мақому мартабаи баланд гардида, як давлати ӯ ҳазор хоҳад гашт, Мисоли ин панд дар сатрҳои зерин чунин омадааст:

Сухан ба назди сухандон бузургвор бувад,

Зи осмон сухан омад, сухан на хор бувад,

Сухан чу некӯ нагӯӣ, ҳазор яке аст,

Сухан чу некӯ гӯӣ, яке ҳазор бувад.

Бо дарназардошти чунин панди хеш Мавлоно Ҷалолуддини Балхӣ Кӯшиш намудааст, ки ҳикояҳои манзуми осори хешро бо тарзи баёни содавӯ равон ва оммафаҳм баён намояд.

Ба қавли забоншиноси мумтоз шодравон Саид Ҳалимов “Забони ҳикояҳои манзуми” “Маснавии Маънавӣ”-и Ҷалолуддини Балхӣ бо забони гуфтугӯйии мардум шабоҳату монандии зиёде дорад”. Баъдан боз ӯ таъкид менамояд, ки “Ҷалолуддини Балхӣ дар инкишофи забони назмимо, ба ин восита дар инкишофи забона адабӣ хизмати бузурге кард, зеро ӯ дар ҳикояҳои манзум калима ва ибораҳои рехта, мафҳумҳои гуногуни зиндагӣ, маҷозу киноя ва воситаҳои дигари нутқи бадеиро аз забони қаҳрамонон ба асар ворид мекунад [19. 266-267].

Аз ин рӯ забоншиносон ба омӯзишу таҳқиқи забони осори Мавлавӣ таваҷҷӯҳи зиёде зоҳир менамоянд ва то имрӯз хусусиятҳои луғавию грамматикии забони осори шоири мазкур аз ҷониби чанде аз забоншиносон тадқиқу баррасӣ шудааст. Аммо хусусиятҳои таҳвию услубии осори шоир ба омӯзишу таҳқиқот нигарон аст [2, 4, 5, 6, 7, 8, 10, 16, 17, 18].

Забони ҳикояҳои манзуми Мавлоно аз ҷиҳати синтаксисӣ хеле равон ва софу ҳамвор буда, дорои хелҳои гуногуни ҷумлаҳои сода ва мураккаб мебошад. Яке аз омилҳои муҳимми ташаккули ибора ва ҷумла воситаҳои алоқа (пешоянду пасояндҳо, пайвандаку ҳиссачаҳо бандакҳо) мебошанд. Дар забони ҳикояҳои манзуми Мавлоно хусусиятҳои хоси корбурди баъзе аз воҳидҳои мазкур ба назар мерасад. Масалан ба ҷойи пешояндҳои ба, ба тарафи, ба назди ..., ки сӯйи амалро ифода мекунанд, бештар калимаи“сӯи” ба кор рафтааст:

Хоҷа рӯзе сӯи хона рафта буд,

Бар дӯкон тӯтӣ нигоҳбонӣ намуд [18. 25]

Ман ба вақти чошт дар роҳ омадам,

Бо рафиқи худ сӯи шоҳ омадам [18. 32]

Марди бозаргон пазируфт он паём,

К-ӯ расонад сӯи ҷинс аз вай салом [18. 39]

Ҳин, биё з-ин сӯ, бибин, к-ин арғанун;

Мезанад: “-Ё Лайта қавмӣ яъламун” [11. 216]

Дар мисолҳои овардаамон пешоянди сӯи “аслан сӯйро ифода намуда, бо хабари ҷумла (феълҳои ҳаракат) таносуби маъноӣ дорад. Дар забони адабии имрӯзаи тоҷик ба ҷойи “сӯи хона”-ба хона, ба ҷойи “сӯи шоҳ” –ба назди шоҳ, сӯи ҷинс-ба ҷинс, з-ин сӯ аз инсӯ ба кор рафтаанд. Пешояндҳои ба, ба назди, аз ин сӯ ҳарчанд мавқею паҳлуҳои сӯйро ифода карда бошанд ҳам, аммо назар ба онҳо пешоянди“сӯй” хушоҳангу равонтар ба назар мерасад.

Ҳамчунин пешоянди таркибии “аз чӣ” дар забони “Маснавии Маънавӣ” ба ҷойи зарфҷонишинҳои саволии чаро, барои чӣ корбаст шудаанд:

К-Аз чӣ, эй кал бо калон омехтӣ,

Ту магар аз шиша равған рехтӣ [20. 26]

На ки махлуқи туам? Гиран, харам,

Аз чӣ зору пуштрешу лоғарам [15. 126]\

Ҷиҳати ҷолиби дигари вижагиҳои наҳвии забони“Маснавии Маънавӣ” дар шакли замони гузаштаи феъл (шахси сеюми танҳо) ба кор бурдани феъли гуфтан мебошад:

Бо ҳазорон ғуссаву ғамгашт ҷуфт:

К-“Эй аҷаб, ин мурғ кай ояд ба гуфт?!” [18. 26]

Бар умеди он ки мурғ ояд ба гуфт,

Чашми ӯро бо сувор мекард ҷуфт [18. 26]

Дар мисоли овардашуда хабари ҷумла“ояд ба гуфт” ба маънои “сухан гӯяд” ё “ба гуфтор ояд” кор фармуда шудааст, ки он шояд ба сабаби талаботи вазну қофия сурат гирифтабошад.

Дар “Маснавии Маънавӣ” бандаки феълии шахси дуюми танҳо-“ӣ” баъзан ба маънои шахси сеюми танҳо ба кор рафтааст:

Қуръа бар ҳар к-ӯ фитодӣ рӯз-рӯ

Сӯи он шер ӯ давидӣ ҳамчу юз [18. 28]

Шоҳро бар вай набудӣ бадгумон,

Тасхурс мекард баҳри имтиҳон [11. 101]

Дар байтҳои зикршуда хабарҳои ҷумла бо феъли давидӣ ва феъли ёридиҳандаи набудӣ сурат гирифта шахси дуюми танҳоро ифода кардаанд, аммо мубтадоҳои ҷумлаҳои мазкур дар баёни шахси сеюм омадаанд ва байни мубтадову хабар алоқаи мувофиқат дида намешавад. Чунин тарзи баён шояд бо тақозои вазну қофия сурат гирифта бошад.

Дар асари мазкур гоҳо барои ифодаи хабари номии ҷумла феъли ёридиҳандаи будан (бувад) дар шакли мебувад корбурд шудааст:

Ҳар диле, к-андар ғами шоҳ мебувад,

Дам ба дам ӯро сари моҳ мебувад[11. 101]

Феъли ёридиҳандаи мебувад ба маънои мебошад кор фармуда шудааст.

Дар “Маснавии Маънавӣ” барои ифодаи алоқаи маъноии аъзоҳо ва ҷузъҳои ҷумла, ё худ муносибатҳои синтаксисии аъзоҳои ҷумла пасоянди-ро мавқеи муҳимро ишғол намудааст.

Пасоянди-ро дар асари мазкур чун қоидаи забони пешин(аз ҷумла дар асари XI) барои ифодаи ва барои ифодаи муносибати синтаксисии муайянкунандаву муайяншаванда ва ибораҳои исмӣ низ ба кор бурда мешавад.

Профессор Қосимова М.Н. таъкид намудаанд, “Пасоянди-ро на ҳамаи хелҳои муайянкунандаҳоро бо муайяншавандаҳо алоқаманд мекунад. Пасоянди-ро танҳо муайянкунандаҳои соҳибиро, ки бо исмҳо ва ҷонишинҳои шахсӣ ифода мегарданд, бо муайяншавандаҳояшон алоқаманд мекунад[11. 37].

Далели дар мисоли ҷумлаҳои зерини“Маснавии Маънавӣ” ба назар мерасад:

Чанд, охир, даъвии боду бурут,

Эй туро хона чу байт-ул-онкабут [20. 48]

Дар худ ин бадро намебинӣ аён,

В-арна душман будан худро ба ҷон [20. 36]

Оби борон аст моро дар сабу

Мулкату сармояю асбоби ту [20. 54]

Хиракушест моро, дорад диле чу хоро,

Бикшад, касаш нагӯяд, тадбири хунбаҳо кун [15. 19]

Дар ҷумлаҳои байтҳои овардаамон ибораҳои туро хона, худро бо ҷон, моро дар сабу, хиракушест моро ба маънои хонаи ту, ба ҷони худ, дар сабуи мо, хиракуши мо корбурд шудаанд.

Чида шуда омадани аъзоҳои гуногуни ҷумла дар ҷумлаҳои сода ва мураккаби забони осори Ҷалолуддини Балхӣ зуҳуроти ҳусни дигари ҷумласозии шоири сухандону суханвар мебошад. Дар ҷумлаҳои сода ва мураккаби забони осори Ҷалолуддини Балхӣ чида шуда омадани ҳамаи аъзоҳои ҷумла(мубтадо, хабар, пуркунанда, муайянкунанда ва хабар) ба назар мерасад:

Мубтадоҳои чида. Мубтадоҳои чида дар Маснавии Маънавӣ бештар бо исм ифода гардида, алоқаи синтаксиси онҳо маъмулан ва асосан бо пайвандаки пайвасткунандаи ӯ сурат гирифтааст.

Дар забони асри XI бошад, мутобиқи мушоҳидаи профессор Қосимова М.Н. мубтадоҳои чиди бештар ба воситаи пайвандаки ва бо ҳам алоқаманд шудаанд[12. 47].

а) ҷумлаҳои чидааъзое ки аз ду ё се мубтадо иборат буда, алоқаи байни онҳо бо пайвандаки пайвасткунандаи у сурат гирифтааст:

Шеру гургу рубаҳе баҳри шикор

Рафта буданд аз талаб дар кӯҳсор [20. 62]

Ҳукму тақдираш чу ояд бевуқуф,

Ақл кӣ бвад? Дар қамар афтад хусуф[14. 115]

Ин қушу душ ҳаст ҷабру ихтиёр,

Аз варои ин ду омад ҷазби ёр [14. 117]

Дар мисолҳои боло танҳо ҷумлаи чидааъзои аввал аз се мубтадо (шеру гургу рубаҳе) иборат буда, ҷумлаҳои чидааъзои дигар бо ду мубтадо сурат гирифтаанд ва бештару аксари ҷумлаҳои мазкур аз ду мубтадо иборатанд.

Дар ин маврид профессор Қосимова М.Н. бо дарназардошти забони асри XI таъкид намудаанд, ки: “Агар мубтадоҳои чида ба воситаи пайвандаки ва муносибати синтаксисӣ пайдо кунанд, дар он ҳолат конструксияи номаҳдуд ё кушод ба вуҷуд меояд. Ин чунин маъно дорад, ки мубтадоҳо бе маҳдудият чида шудан мегиранд”[12. 48]

Дар забони “Маснавии Маънавӣ” бо пайвандаки ва алоқаманд шудани мубтадоҳои чида беҳад маҳдуд буда, қариб ба назар намерасад.

Тарзи ифодаю баёни дигари мубтадоҳои чида дар забони асари мазкур бо шумораи як (дар ифодаи номуайянӣ) алоқаманд шуда омадани ҳар яке аз мубтадоҳои чида мебошад:

Як фақеҳу як шарифу сӯфие,

Ҳар яке шӯхе, фузуле, й ӯфие. [20. 103]

Дар мубтадоҳои чидаи боло шумораи як номуайянии ҳар як мубтадоро таъкид намуда, оҳанги хушнавои ҷумларо ташаккул додааст. Ҳамчунин хабарҳои чидаи ҷумла (ҳар яке шӯхе, фузуле, й ӯфие) низ артикли номуайянии е-ро қабул намуда ҷиҳати эҳсосию ифоданокиӣ ҷумларо афҳудааст.

Дар асари мазкур бо пайвандаки ҳам алоқаманд шуда омадани мубтадоҳои чида низ ба назар мерасад:

Ҳам Аҷам, ҳам Руму ҳам Турку Араб

Монда аз ҷуду сахояш дар аҷаб[20. 45]

Дар мисоли боло пайвандаки “Ҳам” барои таъкиди мубтадоҳои чида корбурд шудаанд ва дар натиҷа оҳанги эҳсосию ҷиҳати муассирии ҷумла қувватноктар шудааст.

Мубтадоҳои чида тавассути муайянкунандаҳо тафсил ёфта, чун ибораи исмӣ ифода мегарданд, ки дар ин маврид ҷиҳатти ҷаззобии мубтадоҳои чида меафзояд:

Номи шаҳре гуфту з-он даргузашт

Ранги рӯю набзи ӯ дигар нагашт [15. 33]

З-ин ҳамроҳони сустаносир дилам гирифт

Шери Худову Рустами дастонам орзуст [15. 21]

То ҳамесӯзид з-оташ беамон

Кӯрии чашму дили номаҳрамон [15. 218]

Ҳамин тарз, бо интонатсия, пайвандакҳои ё ... е, на ... на алоқаманд шуда омадани мубтадоҳои чида низ дар Маснавиӣ Маънавӣ гоҳ-гоҳе ба назар мерасад, ки теъдоди он ниҳоят кам аст.

Хабарҳои чида. Дар “Маснавии Маънавӣ” чида шуда омадани хелҳои гуногуни хабарҳо назар ба мубтадоҳои чида зиёданд.

Дар асари мазкур ҳам хабарҳои чидаи номӣ ва ҳам хабарҳои чидаи феълӣ ба назар мерасад.

Хабарҳои чидаи номӣ. Хабарҳои чидаи номӣ дар “Маснавии Маънавӣ” маъмулан ва бештар бо феълҳои ёридиҳандаи буд ва шуд сурат гирифта, алоқаи байни хабарҳои чида аксаран бо пайвандаки пайваскунандаи у, ю ифода гардидаанд: Тарзи ифодаи хабарҳои чида ду навъ аст: 1 феъли ёридиҳандаи хабари номӣ бо ҷузъи номии ҳар як хабари чидашуда меояд: г. Ҷузъи номии ҳар як хабари чидашуда номбар шуда, дар охир ҷузъи феълӣ (феъли ёридиҳанда) оварда мешавад:

а) Хабарҳои чидаи номие, ки дар онҳо феъли ёридиҳандаи хабари номӣ бо ҷузъи номии ҳар як хабари чидашуда якҷоя меояд:

Гум шуду нобуд шуд аз фазли ҳақ,

Бар муҳим душман, шуморо шуд сабақ [20. 37]

Ту ҷавон будию қонеътар будӣ,

Зарталаб гаштӣ, худ аввал зар будӣ [20. 46]

б) Хабарҳои чидаи номие, ки дар он ҷузъи номии ҳар як хабари чидашуда номбар шуда, дар охир ҷузъи феълӣ(феъли ёридиҳанда) оварда мешавад:

Шер бо харгӯш чун ҳамроҳ шуд,

Пурғазаб, пуркинаву бадхоҳ шуд [20. 33]

2) Хабарҳои чидаи феълӣ бо якдигар бештар бо пайвандаки пайваскунандаи у ва баъан бо интонатсияи пайваст алоқаманд мегарданд. Хабарҳои чидаи феълӣ бо феълҳои соддаву таркибӣ ифода гардидаанд:

О яке тӯтӣ зи дардат бӯй бурд,

Заҳрааш бидриду ларзиду бимурд [20. 41]

Мустафо субҳ омаду дарро гушод,

Субҳ он гумоҳро ӯ роҳ дод [14. 11]

Хабарҳои чидаи феълӣ баъзан байни худ бо ду воситаи алоқаи грамматикӣ, яъне, бо пайвандаки пайвасткунандаи у ва пешоянди пас алоқаманд мешаванд.

Дар ин маврид пешоянди пас баъд аз хабари якум, пеш аз хабарҳои чидаи феълии дигар омада муносибати синтаксиси онҳоро ифода мекунад:

Маркаб истониду пас овоз дод,

Он салому он амонат боз дод [20. 39]

Тӯтис аз тӯтиён лорзиду пас

Уфтоду мурду бигсисташ нафас [20. 39]

Муайянкунандаҳои чида. Дар забони “Маснавии Маънавӣ” чида шуда омадани муайянкунанда назар ба чидашавии аъзоҳои дигари ҷумла хеле кам ба назар мерасад. Дар асари мазкур асосан муайянкунандаҳои беизофа истифода шудаанд. Алоқаи байни муайянкунандаҳои чида дар ин асар бештар ва асосан бо интонантсия ва -и ваҳдат сурат гирифтааст. Як хусусияти муайянкунандаҳои мазкур дар он аст, ки муайянкунандаҳои чида аз муайяншавандаашон дур мебошад. Дар ин бобат профессори шодравон Қосимова М.Н. дуруст қайд кардаанд, ки: “Муайянкунандаҳои чида аз муайяншавандаашон дур рафта метавонанд, ба шарте, ки воситаи алоқаи муайянкунандаву муайяншаванда –и ваҳдат бошад[12. 57]. Муайянкунандаҳои чидаи беизофа дар “Маснавии Маънавӣ” бо ду тарз ифода шудаанд:

Муайянкунандаҳои чидаи беизофае, ки дар он муайянкунандаҳои чида баъд аз муайяншаванда омадаанд:

Хоҷае будаст, ӯро духтаре,

Зуҳраҳадде, маҳре, симинбаре [14. 195]

Дар мисоли боло дар охири ҳар як муайянкунандаи –и ваҳдат омада дараҷаи баланди ҳуснро таъкид кардааст.

Муайянкунандаҳои чидаи беизофое, ки дар он муайянкунандаҳои чида пеш аз муайяншаванда омадаанд:

Ҷон чу бозу тан мар ӯро кундас,

Пойбаста, паршикаста, бандае [?]

Муайянкунандаҳои чидаи изофӣ низ дар “Маснавии Маънавӣ” ҷой доранд, ки миқдоран хеле каманд. Алоқаи синтаксисии байни муайянкунандаҳои чидаи мазкур бо пайвандаки пайвасткунандаи у воқеъ гардидаанд:

Кошифи асрору ҳам макшуф ӯст,

Шоҳи имрӯзинаву фардои мост: [14. 327]

Шаҳнаи ишқу мукаррар кинаат

Ташти оташ мениҳад бар синаат [14. 122]

Пуркунандаи чида низ дар асари мазкур байни худ маъмулан бо пайвандаки пайвасткунандаи у ва баъзан бо пайвандакҳои ҳам, ё, на ва интонатсияи пайваст муносибати синтаксисӣ пайдо мекунад: а) Ба воситаипайвандаки ӯ

Бингар ин ҳар се зуи хомӣ растаро,

Ҷавзраву Лавзраву пистаро [14. 65]

Ранҷам аз сафрову аз савдо набуд,

Бӯйи ҳар ҳезум падид ояд зи дуд [15. 32]

б) Ба воситаи пайвандаки шам ва у:

Ёрам аз зафтӣ се чандон буд зи ман

Ҳам ба лутфу ҳам ба хубӣ ҳам ба тан [20. 32]

в) Ба воситаи интонатсия:

Бехиёнат, бегунаҳ, бебиму кам

Мулҳидон ҷоиз надоранд ин ситам [20. 97]

Ҳоли чида дар “Маснавии Маънавӣ” байни худ асосан ба воситаи пайвандаки пайвасткунандаи у алоқаманд гардида баъзан ба он пайвандаки пайваскунандаи на ... на ҳамроҳ мешавад, ки он пеш аз ҳар як ҳоли чида меояд:

Медавад бе даҳшату густох ӯ

Хашмчину тунду тезу туршрӯ [20. 30]

Ту бигӯйӣ на зи Балху на-з ҳарӣ,

На зи Бағдоду на Мавсил, на Тароз,

Даркашӣ дар“нею не” роҳи дароз [ ? ]

Ҷумлаҳои мураккаб низ дар “Маснавии Маънавӣ” ҷой дошта дорои баъзе хусусиятҳои хос мебошанд. Ду навъи ҷумлаҳои мураккаб ба назар мерасад: Ҷумлаҳои мураккаби пайваст ва ҷумлаҳои мураккаби тобеъ.

Ҷумлаҳои мураккаби пайваст назар ба ҷумлаҳои мураккаби тобеъ дар асари мазкур бештар ба кор рафтаанд.

Интонатсия, мутобиқати хабарҳо, тартиби ҷойгиршавии ҷумлаҳо, таносуби маъноӣ ва муносибати маъноии тарафайни ҷумлаҳо ва баъзан бо пайвандакҳои пайвасткунандаи у, ё, лек, на ... на алоқаи. Синтаксисӣ пайдо мекунанд:

Баҳсашон бисёр шуд андар хитоб,

Монда гаштанд аз суолу аз ҷавоб. [14. 129]

Даст дадастат Худо, коре бикун,

Максабе кун, ёрии ёре бикун [14. 129]

Дар мисолҳои боло алоқаи байни ҷумлаҳои содаи ҷумлаҳои мураккаби пайваст тавассути интонатсияи пайваст, мутобиқати хабарҳо ва тартиби ҷумла воқеъ гардида ҷумлаҳои мураккаби пайваст муносибати пайиҳамзамонии амалҳоро бо тобишҳои маъноии сабабу натиҷа ва шукру водоркунӣ ифода кардаанд.

Дар ҷумлаҳои мураккаби пайвасти дар боло зикршуда яке аз ҷумлаҳо содаи дутаркиба бошад, ҷумлаи дигар(дуюм) ҷумлаи содаи яктаркиба мебошад.

Дар “Маснавии Маънавӣ” ҷумлаи мураккаби пайвасте, ки ҳар ду ҷумлааш содаи дутаркиба бошад, нисбатаи камтар ба назар мерасад:

Хок зар шуд, ҳайати хокӣ намонд,

Ғам фараҷ шуд, Хори ғамнокӣ намонд. [14. 261]

Гуфт: -“на, на, ман ҳаридш он майм”,

Ман ба завқи ин хушӣ қонеъ наям. [14. 188]

Дар алоқамандшавии ҷумлаҳои содаи таркиби ҷумлаҳои мураккаби пайваст корбурди пайвандакҳои пайвасткунанда хеле кам ба назар мерасад, аз байни пайвандакҳои пайвасткунанда пайвандакҳои у, ё, лек, на ... на хеле кам мавриди истифода қарор доранд:

Тан занам ё дар иборат орамост? [14. 259]

Дор кай монад ба дуздӣ? лек он

Ҳаст тасвири худам ғайбдон. [14. 245]

Ӯ ҳамегардонадам баргирди сар,

На ба зер орои дорам, на забар. [14. 269]

Ҷумлаҳои мураккаби тобеъ дар асари мазкур бештар бо пайвандакҳои тобеъкунандаи ки? то, то ки, баски. агар таркиб ёфтаанд.

Бо ёрии пайвандакҳои тобеъкунандаи мазкур ва алоқаи тарафайни маъноии сарҷумлаю ҷумлаи пайрав ҷумлаи мураккаби тобеъ бештар бо ҷумлаҳои пайрави муайянкунанда, пуркунанда, ҳоли замон, ҳоли сабабу мақсад, миқдору дараҷа ифода гардидааст:

Ҷумлаи мураккаби тобеъ бо пайвандаки тобеъкунандаи синтаксисии ки дар асар бештар бо ҷумлаҳои пайрави муайянкунанда, пуркунандаҳои дараҷе ба кор рафтаанд: а) бо ҷумлаи пайрави муайянкунанда:

Он диле овар, ки қутби олам ӯст,

Ҷони ҷони ҷони ҷони адам ӯст. [15. 225]

б) Бо ҷумлаи пайрави пуркунанда:

Дон, ки пинҳои аст хуршеди ҷаҳон [14. 261]

в) Бо ҷумлаи пайрави ҳоли дараҷа:

Сахт бераҳмию бас сангиндилӣ,

Ки ба сад шамшер ӯро қотилӣ [14. 293]

г) Бо ҷумлаи пайрави ҳоли дараҷа:

Ман чунон хоҳам, ки ҳамчун ёсамин

Кат ҳамегардан чунон, гоҳе чунин.

Ҷумлаи мураккаби тобеъ бо пайвандакҳои тобеъкунандаи то, то ки, агар низ дар забони“Маснавии Маънавӣ” бештар назаррасанд.

Пайвандаки тобеъкунандаи то, то ки дар асари мазкур сермаъною сервазифа буда, алоқаи сарҷумларо бо ҷумлаҳои пайрави замон, дараҷа, мақсад ифода кардааст: а) Ҷумлаҳои пайрави замон:

То намирӣ, нест ҷон кандан тамом,

Бе камоли нардбон нойи ба бом [14. 260]

То бурун н-ояд аз ин тангин муноҳ,

Кай шавад хӯяш хушу садраш фароҳ? [14. 186]

б) Ҷумлаҳои пайрави дараҷа:

Ҳар ду чашмат баст сеҳри санъаташ,

То ки ҷонро дар чаҳ омад рағбаташ [14. 293]

в) Ҷумлаи пайрави мақсад:

Нон биёварданду дар деге таом,

То бирезандаш ба ҳалқуму ба ком.

Пас ба қосид мард дандон сахт кард

То бибинад сидқи он мичод мард. [14. 129]

г) Ҷумлаи пайрави шартӣ:

Ҷоншро ин дам ба боло масконест,

Гар бимирад, рӯҳи ӯро нақл нест. [14. 261]

Ҷиҳати ҷолиби дигари вижагиҳои наҳвии “Маснавии Маънавӣ” дар қолаби банди наҳвӣ сурат гирифтани ҷумлаҳои содаю мураккаби он мебошад. Банди наҳвӣ дар забони асари мазкур ҳамчун воситаи муассири наҳвӣ ба кор рафтааст.

Банди наҳвӣ ҳамчун қолаби мураккаби наҳвӣ мазмуни муфассал дошта, дорои хусусиятҳои мавзунӣ ва муназзамии ҷузъҳо мебошад. Банди наҳвӣ дар“Маснавии Маънавӣ” бо тарзу воситаҳои зерин сурат гирифта, дар баёни фикру мақсади пурраю муфассал ва тасвиру тавсифҳои мукаммал ба кор рафтааст:

Банди наҳвие, ки дар он калимаи таркибӣ ҳамчун пуркунандаи бавосита пеш аз мубтадои ҷумла, яъне дар аввали ҳар як ҷумлаи сода омада, муносибати маъноии байни ҷумлаҳои содаи банди наҳвиро қовитар намудааст:

Аз муҳаббат талхҳо ширин шавад,

Аз муҳаббат мисҳо заррин шавад.

Аз муҳаббат дурдҳо софӣшавад,

Аз муҳаббат дардҳо шофӣ шавад.

Аз муҳаббат хорҳо гул мешавад,

В-аз муҳаббат сиркаҳо мул мешавад.

Аз муҳаббат дор тахте мешавад,

В-аз муҳаббат бор бахте мешавад.

Аз муҳаббат сиҷн гулшан мешавад,

Бе муҳаббат равза гулхан мешавад.

Аз муҳаббат пор пуре мешавад,

В-аз муҳаббат дев ҳуре мешавад.

Банди наҳвии мазкур аз 24 ҷумлаи сода иборат аст, вале ма бо мақсади риоя намудани ҳаҷми мақола 12 ҷумлаи онрооварден. Дар банди наҳвии мазкур паси ҳам омадани як намуди ҷумла: ҷумлаи содаи дутаркиба бо хабари номӣ, ки бо феъли ёридиҳандаи “шудан” сурат гирифтааст, дар ташаккули банди наҳвӣ нақши муҳим дорад.

Банди наҳвие, ки дар он яке аз нидоҳо дар аввали ҳар як ҷумлаи содаи тавсифӣ омада ҷиҳати эҳсосӣ ва муассирии ҷумлаҳоро меафзояд:

Эй дареғо, нури зулматсӯзи ман,

Эй дареғо, субҳи рӯзафрӯзи ман.

Эй дареғо, мурғи хушпарвози ман,

З-интиҳо паррида то ғози ман.

... Эй дареғо ашки ман дарё будӣ

То нисори дилбари зебо шудӣ

Эй дареғо, эй дареғо, эй дареғ,

К-он чунон моҳе ниҳон шуд зери меғ! [20. 41-42]

Банди наҳвие, ки тавассути такроршавии мухотаб дар аввали ҳар як ҷумлаи сода таркиб ёфтааст. Дар банди мазкур ғайр аз такрори мухотаб пайвандаки пайвасткунандаи ҳам низ дар аввали ҳар як ҷумла такрор мешавад:

Эй забон, ту бас зиёнӣ мар-маро,

Чун туӣ гӯё-чӣ гӯян мар туро.

Эй забон, ҳам оташу ҳам хирманӣ,

Чанд ин оташ дар ин хирман занӣ?

Дар ниҳои ҷон аз ту афғон мекунад,

Гар чи ҳар ҷӣ гӯияш, он мекунад.

Эй забон, ҳам ганҷи бепоён туӣ,

Эй забон, ҳам ранҷи бедармон туӣ

Ҳам сафиру ҳадъаи мурғон туӣ

Ҳам билису зулмати куфрон туӣ [20. 42]

Дар банди наҳвии зикршуда мухотаби “Эй забон” дар аввали ҳар як ҷумла омада, бо оҳанги хитоб ифода гардида, субъекти аломатро таъкид карда бошад, дар охири ҳар ҷумла хабари номӣ бо бандаки феълии шахси дуюми танҳо сурат гирифта, оҳанги таъкидию эҳсосии ҷумларо пурқувват намуда, дар муттаҳид гардидани оҳанги ҷумлаҳои таркиби банди наҳвӣ саҳм гузаштааст.

Бо ҳиссачаи инкории“не” таркиб ёфтани банди наҳвӣ низ дар “Маснавии Маънавӣ” ҷолиб аст. Ҳиссачаи инкории “не” дар аввали ҳар як ҷумлаи сода ва дар байни ҷумлаҳои сода омада, алоқаи маъноии аъзоҳои ҷумла ва ҷумлаҳои содаи дохили банди наҳвиро қавитар намудааст:

К-эй падар, охир куҷоят мебаранд,

То туро дар зери хоке биспаранд?

Мебарандат хонаи тангу заҳир,

Не дар ӯ қолию не фаршу ҳасир.

Не чароғе дар шабу не рӯз нон,

Не дар он бӯи таому не нишон.

Не дараш маъмур, не сақфу на бом,

Не дар ӯ баҳри зиёе, ҳеҷ ҷом.

Не дар он аз баҳри меҳмон оби чоҳ,

Не яке ҳамсоя, к-ӯ бошад паноҳ.

Хулоса, вижагиҳои наҳвии забони“Маснавии Маънавӣ” хеле гуногуну ҷолиб буда, далели онанд, ки воҳидҳои наҳвӣ: воситаҳои алоқа, ҷумлаҳои содаю мураккаби чидааъзо, банди наҳвӣ дар забони “Маснавии Маънавӣ” хеле содаю рехтаю равон ва дорои ҷилоҳои ҳусни баён мебошанд. Вижагиҳои наҳвис, ки дар мақолаи мазкур мавриди таҳқиқу баррасӣ қарор гирифтааст чанд намунаи мебошанд, ки ҳар кадоми он ба тадқиқу баррасии мукаммал нигарон аст.

Рӯйхати адабиёт

Эмомалӣ Раҳмон. Чеҳраҳои мондагор// Раҳмон Эмомалӣ –Душанбе: Эр-граф, 2016: 363с. (254-264)

Буриев Ш.Р. Лексическая синонимия в “Маснавии маънави” Джалолиддина Руми: Ш.Р.Буриев –Автореф. дисс. канд. филол. нук.-Душанбе, 2002-22с.

Грамматикаи забони адабии ҳозираи тоҷик. Ҷилди 2. Ибора ва синтаксиси ҷумлаҳои содда-Душанбе: Дониш 1986-372с.

Джуразода Ш. Лексико-грамматические особенности “Маснавии Маънавии” Джалалидина Руми / Ш. Джуразода –Душанбе, 1998-146с.

Кабиров Ш., Кабиров Х. Ибораҳои рехта дар ашъори Мавлоно. /Ш. Кабиров/ Забон-рукни тоат. Китоби чорум-Душанбе, 2008. с.153-167

Кабиров Х. Специфические особенности языка поэзии Джаллолиддина Руми. Автореф. диссерт. канд. филол. наук. –Душанбе, 2009-19с.

Кабиров Ш. Ҳунари вожашикании Мавлон Румӣ / Ш. Кабиров // Забон рукни тоат. об // -Душанбе, 2018-С.7-12

Кабиров Ш. Кабиров Х. Мавлоно-вожасози беҳамто Ш. Кабиров // Забон рукни тоат, Китоби чорум –Душанбе, 2008. С. 142-153

Камолиддинов Б. Наҳви забони тоҷикӣ / Б. Камолиддинов- Душанбе: Собириён 2010-279с.

Қосимова М.Н. Оид ба чанд калимаву ибораҳо дар осори Ҷалолиддини Румӣ/Ганҷӣ сухан/ М.Н.Қосимова/-Душанбе: Маориф ва фарҳанг 2013, С.269-274

Қосимова М.Н. Очеркҳо оид ба синтаксиси ҷумлаҳои соддаи насри асри/ М.Н. Қосимова –Душанбе: Ирфон, 1976-216с.

Ҷалолиддин Румӣ Ҳикоятҳои халқии маснавӣ// Румӣ Ҷалолиддин-Душанбе: Нашрдавлтоҷ. 1963-279с.

Қосимова М.Н. Структура ва семантикаи ҷумлаҳои соддаи насри асри XI М.Н. Қосимова/ -Душанбе. 1986-86с.

Қосимова М.Н. Таърихи забони адабии тоҷик / М.Н. Қосимова-Душанбе, 2003-409с.

Мавлоно Ҷалолиддини Балхӣ. Маснавии Маънавӣ. Таҳияву тадвини матн бо муқаддима ва лӯғат номои мухтасар аз Алии Муҳаммадии Хуросонӣ Баҳриддин Ализода, Мубашир Акбарзода. ҷилди 3. /Ҷаллолиддини Балхӣ-Душанбе: Адиб. 2022-511с.

Мунтахаби достонҳои “Маснавии Маънавии” Бозгӯйи Аҳмад Нафисӣ / Душанбе, 2015.-319с.

Назарзода С. “Маснавии Маънавӣ” ва ҷойгоҳи он дар забони тоҷикӣ // Ватаномаи “Маснавии Маънавӣ” (таҳия, тавзеҳот ва баргардони Назарзода Сайфидддин ва Мисканов Илҳом) С. Назарзода/ -Душанбе, 2007-23с.

Насриддин А. Маънишиносии сухани Мавлоно ва вижагиҳои шарҳнависӣ бар он // офтоби маърифат / А. Насриддин/ -Душанбе, 2007- С.72-79

Ҳалимов С. Осор, Ҷилди II. Таърихи забони адабии тоҷикӣ (Аз асрҳои IX-Xто ибтидои асри XX (Васоити таълим).-Душанбе. 2022-595с.

Саломов М. Баъзе хусусиятҳои луғавӣ ва услубии “Маснавии маънавӣ”-и Ҷалолиддини Румӣ / М. Саломов/ Офтоби маърифати/ -Душанбе. 2007-С.218-225

Шарифова Ф. Таҳаввули ҷумлаҳои содаи забони тоҷикӣ / Ф. Шарифова қисми1-Душанбе 2012-223с.

Шарифова Ф.Х. Парадиъма простого предложения языка парси дари / Ф. Х. Шарифова / забон-рукни тоат (маҷаллаи илмӣ) №11-Душанбе, 2018. С.53-58

Баъзе вижагиҳои наҳвӣ дар “Маснавии маънавӣ”-и Ҷалолуддини Балхӣ

Дар мақолаи мазкур аввалан, мақому мартаба, сабабу нишонаҳои бузургии Ҷалолуддини Балхӣ ва дараҷаи омӯзиши забони осори эшон чун муқаддимаи мухтасар баррасӣ шудааст. Баъдан вижагиҳои наҳвии забони “Маснавии маънавӣ” мавриди таҳлилу таҳқиқ ва баррасӣ қарор гирифтаанд, ки он аз вижагиҳои наҳвии зерин иборатанд:

Дар забони “Маснавии маънавӣ” баъзе аз воситаҳои алоқаи калимаҳо дар ибораю ҷумлаҳо дорои хусусиятҳои ба худ хос мебошанд, ки далели онро дар мисолҳои зерин дидан мумкин аст:

а) дар асари мазкур ба ҷои пешояндҳои ба, ба тарафи, ба сӯйи, ба назди... ки сӯйи амалро ифода мекунанд, бештар ва маъмулан калимаи “сӯйи” бе пешоянд ба кор рафтааст;

б) пасоянди-ро бештар ба вазифаи бандаки изофии “и” корбурд шудааст;

Феъли ёридиҳандаи “бувад” дар шакли “мебувад” ба маънои мебошад кор фармуда шудааст;

г) феълҳои “гуфт” “ба гуфт”, ки дар шакли замони гузаштаи шахси сеюм танҳо корбурд шудаанд, дорои маънои гуфтан, гап задан мебошанд;

ғ) ба маънои шахси сеюми танҳо кор фармудани бандаки феълии шахси дуюм низ дар забони асари мазкур ҷолиб мебошад.

2. Дар асар ҳамчун омили ҳусни баён бо аъзоҳою тарзҳои гуногун истифода гардидани ҷумлаҳои чидааъзо ва бо ҳам алоқаманд шудани аъзоҳои чида бештар тавассути пайвандаки пайвасткунандаи у ба назар мерасад.

3. Ҷумлаҳои мураккаби пайваст назар ба ҷумлаҳои мураккаби тобеъ бештар корбурд шудаанд ва ҷумлаҳои мураккаби пайваст бепайвандак маъмултаранд.

4. Ҷумлаҳои мураккаби тобеъ бештар бо пайвандакҳои ки, то ки, балки, агар, таркиб ёфта, тавассути онҳо ҷумлаҳои мураккаби тобеъ бо пайрави муайянкунанда, пуркунанда, замон, сабабу мақсад, миқдору дараҷа ташаккул ёфтаанд.

5. Корбурди банди наҳвӣ низ дар асари мазкур ҷолиб буда, дорои ҷумлаҳои гуногуни маъноию эҳсосӣ мебошад.

Хулоса, ҷиҳатҳои сохторию маъноӣ ва наҳвии (синтаксисии) забони “Маснавии маънавӣ” хеле содаву равону оммафаҳм буда, ба забони адабии имрӯзаи мо хеле наздик мебошад.

Калидвожаҳо: вижагиҳои наҳвӣ (синтаксисӣ) воситаҳои алоқа, пешоянд, пасоянд, ҷумлаҳои сода, ҷумлаҳои чидааъзо, ҷумлаҳои мураккаб, ҷумлаҳои мураккаби пайваст, ҷумлаҳои мураккаби тобеъ, банди наҳвӣ.

Некоторые синтаксические особенности «Маснави маънави» Джалал уд-дина Балхи

В данной статье в качестве краткого сведения рассматриваются, прежде всего, статус и звание, причины и признаки величия Джалал-уд-дина Балхи и степень освоения языка в его произведении. Затем были проанализированы, исследованы и обсуждены грамматические особенности языка «Маснави», которые состоят из следующих грамматических особенностей:

1. В языке «Маснави» некоторые средства передачи слов в словосочетаниях и предложениях имеют свои особенности, доказательство чему можно увидеть в следующих примерах:

а) в данном произведении вместо предлогов ба, ба тарафи, ба сӯйи, ба назди, выражающие направления действия, чаще употребляется слова «сӯйи», «ба сӯйи», чаще всего без предлогов;

б) послелог –рочаще всего употребляется как изафетная связка «и».

Вспомогательный глагол «бувад» использован в форме «мебувад» как смысловой «мебошад»;

г) глаголы «гуфт», «ба гуфт», которые употребляются только в прошедшем времени третьего лица, имеют значение «гуфтан, гап задан» (говорить, разговаривать);

ж) в значении третьего лица, в языке данного произведения интересно также употребление настоящего времени второго лица.

2. В произведении как фактор выразительности можно заметить употребление предложений с однородными членами с разными членами предложения и разными способам их соединения , чаще всего с помощью союза –у.

3. Сложно сочинительные бессоюзные предложения чаще используются, чем сложноподчинительные предложения в исследуемом произведении.

4. Подчинительные сложные предложения большей частью состоят из союзов ки, то ки , балки, агар и через них образуются сложноподчинительные предложения с определением, дополнением с придаточным времени, причины, цели и степени.

5. В этом произведении также интересно использование синтаксических предложений, которые содержат разные смысловые и эмоциональные предложения.

В заключение стоит отметить, что структурная, семантическая и грамматическая (синтаксическая) стороны языка «Маснави маънави» очень просты и понятны, которые также близки к современному таджикскому литературному языку.

Ключевые слова: грамматические (синтаксические)особенности, средства связи, предлоги, послелог, простые предложения, предложения с однородными членами, сложные предложения, сложно сочиненные предложения, сложноподчиненные предложения.

Some syntactic features of “Masnavi Manavi” of Jalal ud-din Balkhi

This article, as a brief summary, first of all examines the status and rank, reasons and signs of the greatness of Jalal-ud-din Balkhi and the degree of language mastery in his work. Then the grammatical features of the Masnavi language were analyzed, researched and discussed, which consist of the following grammatical features:

1. In the Masnavi language, some means of conveying words in phrases and sentences have their own characteristics, evidence of which can be seen in the following examples:

a) in this work, instead of the prepositions ba, ba tarafi, ba soyi, ba nazdi the most often used expressing were the words of action directions, “suyi”, “ba suyi”, and most time they were used without prepositions;

b) postposition –ro is most often used as an isafet conjunction (connective word) “and”.

The auxiliary verb "buwad" is used in the form "mebuwad" as the semantic form of "meboshad";

d) the verbs “guft”, “ba guft”, which are used only in the third person past tense, have the meaning “guftan, gap given” (to speak, to talk);

g) in the meaning of the third person, in the language of this work the use of the second person present tense is also interesting.

2. As a factor of expressiveness in “Masnavi”, one can notice the use of sentences with homogeneous members with different members of the sentence and different ways of connecting them, most often using the conjunction -u.

3. Complex coordinating non-conjunctive sentences are more often used than complex subordinating sentences in the work under study.

4. Subordinating complex sentences mostly consist of the conjunctions ki, to ki, balki, agar, and through them complex subordinating sentences are formed with a definition, an addition with subordinate time, reason, purpose and degree.

5. Also interesting in this work is the use of syntactic sentences that contain different semantic and emotional sentences.

In conclusion, it is worth noting that the structural, semantic and grammatical (syntactic) aspects of the “Masnavi Manavi” language are very simple and understandable, which are also close to the modern Tajik literary language.

Key words: grammatical (syntactic) features, means of communication, prepositions, postpositions, simple sentences, sentences with homogeneous members, complex sentences, complex sentences, complex sentence

Маълумот дар бораи муаллиф: Собиржанов Салижон, номзади илмҳои филологӣ, дотсент ходими пешбари илмии Институти забон ва адабиёти ба номи Рудакии АМИТ. Нишонӣ: Ҷумҳрии Тоҷикистон, 734025, шаҳри Душанбе, хиёбони Рудакӣ 21, тел: (+992)907907003; E-mail: solehjon-47@mail.ru

Сведения об авторе: Собиржанов Салижон, кандидат филологических наук, доцент, ведущий научный сотрудник Института языка и литературы имени Рудаки НАНТ. Адрес: Республика Таджикистан, 734025, город Душанбе, улица Рудаки 21, тел: (+992)907907003; E-mail: solehjon-47@mail.ru

Information about author: Sobirjonov Solehdzhon, candidate of philology sciences, docent, leading researcher at the Institute of Language and Literature named after Rudaki of NAST. Address: Republic of Tajikistan, 734025, Dushanbe city, 21 Rudaki street , Phone: (+992)907907003; E-mail: solehjon-47@mail.ru

Солеҳҷон Собирҷонов, ходими калони илмии Институти забон ва адабиёти ба номи А. Рӯдакии АМИТ